Gender bərabərliyi:- Məsələnin tam həllinə necə nail olmalı.. MÜSAHİBƏ

Cəmiyyət hər biri fərqli xüsusiyyətlərə və ehtiyaclara malik olan fərdlərdən ibarətdir. Məqsədləri və ehtiyacları bir-birindən asılı olmayan qruplar üçün tam bərabərlikdən danışmaq mümkün deyil. Buna görə də bərabərlik anlayışından əvvəl "bərabərsizlik" anlayışını fərqləndirmək vacibdir. Bərabərsizlik müxtəlif sosial təbəqələrin və ya fərdlərin həyat şəraiti arasındakı fərqdir. Əgər bu fərq insanların fundamental hüquqlara çatması üçün bir dezavantaj yaradırsa, bu, bərabərsizlikdən kənar hüquqların pozulmasıdır. Bir sözlə, sosial təbəqələr arasında resurslara çıxışda bərabərsizlik qeyri-bərabər cəmiyyət yaradacaq və sosial tarazlığı pozacaq. Bütün fərdlər eyni ümumbəşəri insan hüquqlarına malik olsalar da, hüquqlara çatmaq gücü ilə onlardan istifadə etmək səlahiyyəti arasında fərq var, yəni sosial resurslara çatmaq üçün eyni imkanın olmaması vəziyyətinə imkan bərabərsizliyi deyilir. Ancaq bu bərabərsizlik insanların həyat şəraitinə mane olanda, malik olduqları fərqliliyə görə sosial ayrı-seçkiliyə səbəb olanda və bu fərq insanların ən elementar hüquqlarına ziyan vurduqda insan hüquqlarının pozulması baş verir.

Gender problemi və gender bərabərliyinin təmin olunması dünyanın bir çox ölkələrində aktual problemlər sırasında durur. Bu, ilk növbədə iqtisadi və sosial sahədə gender bərabərsizliyi amilinin insan resurslarının keyfiyyətinin pisləşməsindən irəli gəlir. Belə ki, problemin ciddi xarakter alması sosial-iqtisadi tərəqqiyə mane olur, insan kapitalının inkişafında mövcud sistemin səmərəliliyini aşağı salır və nəhayət, cəmiyyətdə sosial ədalətsizliyin dərinləşməsinə gətirib çıxarır.

Mövzu ilə bağlı gender məsələləri üzrə ekspert Səadət Əliyeva ilə həmsöhbət olduq.

- Gender bərabərliyi nədir? Bu anlayışı necə izah edərdiniz?

- Gender bərabərliyi, ən sadə tərifi ilə, qadın və kişilərin həyatın bütün sahələrində bərabər şəkildə iştirak etmək imkanıdır. Bu, fərdlərin hər sahədə öz istedadlarını sərbəst şəkildə inkişaf etdirə və təqdim edə biləcəkləri bir sosial mühit təmin etməklə və bu mühiti təmin etmək üçün bütün sosial ön mühakimələri və maneələri aradan qaldırmaqla mümkündür.
Gender bərabərliyi anlayışını başa düşmək üçün bu mövzu ilə bağlı bəzi anlayışları araşdırmaq lazımdır. Hər şeydən əvvəl cinsiyyət və gender iki fərqli şey deməkdir. Cins anadangəlmədir. Bununla belə, cinsin sosial mədəniyyətə uyğun inkişafı və illər ərzində kişi və qadına rol və vəzifələrin təyin edilməsi nəticəsində yaranan rol və qanunauyğunluqlara gender deyilir. Cinsin yaratdığı bu rollar dinamikdir, onun məzmunu zamana, cəmiyyətə və mədəniyyətə görə dəyişir.
Ayrı-seçkilik, gender bərabərliyi anlayışının yaranmasına səbəb olan yanaşmanın əsasında, seksizm isə onun əsasında dayanır. Ayrı-seçkilik müəyyən bir qrupun fitri və ya qazanılmış mədəni xüsusiyyətlərinə və ya fərqliliklərinə görə fərqləndirilməsi və şüurlu şəkildə cəmiyyətin qalan hissəsindən uzaqlaşdırılması və kənarlaşdırılması deməkdir.
Əgər cinsiyyətə görə ayrı-seçkilik edilirsə, bu cinsiyyətçilik kimi müəyyən edilir. Seksizm bir cinsin digərindən üstün və iyerarxik olaraq daha yüksək olduğuna inanmaqdır. Xülasə, bir-birinə zəncir kimi bağlanan bu anlayışlar son həlqədə fundamental insan hüququ olan gender bərabərliyinə çatır. Bu gün gender bərabərliyinə nail olmaqda irəliləyiş əldə olunsa da, bütün dünyada qadınlar və qızlar hələ də kişilərlə bərabər iqtisadi və sosial hüquqlara malik deyillər.

- Gender bərabərliyi ümumilikdə dünya üçün niyə vacibdir?

- Qadınlar və qızlar dünya əhalisinin təxminən 50%-ni təşkil edir. Bu, dünyanın istehsal və inkişaf potensialının yarısıdır. Bununla belə, gender bərabərsizliyinin mövcudluğu qadın və qızların həyatda iştirakına ən böyük sosial və iqtisadi maneədir. Bu, bu potensialın davamlı sosial nemətə çevrilməsinə mane olmaqla sosial inkişafa mane olur. 
2014-cü ildən etibarən 143 ölkə öz konstitusiyalarında kişilər və qadınlar arasında bərabərliyi təmin etsə də, cəmiyyətdə bu şüurun və davamlılığın yaradılması vacibdir. Bununla belə, daha 52 ölkə bu ilk addımı atmalı və bu sosial transformasiya işinə başlamalıdır.
Məlum olduğu kimi, qadınlar iş dünyasında daha az təmsil olunur. Ancaq kişilərlə bərabər işə sahib olsalar da, qeyri-bərabər maaş alırlar. Rəqəmlərdən danışmaq lazım gələrsə, qadınların maaşları dünya üzrə orta göstərici ilə müqayisədə kişilərin maaşından 24% azdır. Qadınların sahib olduğu müəssisələr iqtisadi cəhətdən əlverişsiz vəziyyətdədir, çünki qadınların iş həyatında iştirakı dəstəklənmir və qadınlar iş imkanları uğrunda rəqabət aparmaq üçün bərabər imkanlardan məhrumdurlar. Əlbəttə ki, bu bərabərsizlik yalnız iş həyatı ilə məhdudlaşmır. 
Qızlar yeniyetməlik yaşına çatdıqca həyatlarının müxtəlif sahələrində daha böyük bərabərsizliklə üzləşirlər. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin üçdə biri qızlara və oğlanlara bərabər təhsil imkanlarını təmin edə bilmir. Məsələn dünya üzərindən Afrika, Okeaniya və Qərbi Asiyada qızlar hələ də ibtidai və orta təhsil almaq üçün maneələrlə üzləşirlər. Təhsildən məhrum olan qızlar gənc yaşda ərə verilir, sosial həyatdan uzaqlaşdırılır. Dünyada hər il 18 yaşına çatmamış təxminən 15 milyon qız ərə verilir. Bu, gündə 37 min uşağın gəlin olması deməkdir. 
Gender bərabərliyinin təmin edilməsi, səhiyyə, təhsil, rifah və s. həm qızlar, həm də oğlanlar üçün sağlam cəmiyyət, o cümlədən dəstək deməkdir.

- Gender bərabərliyini tam şəkildə necə təmin etmək olar?

- Gender bərabərliyinə nail olmaq üçün ilk növbədə cəmiyyətdə buna səbəb olan bütün amillər müəyyən edilməlidir. Qadınlara və qızlara qarşı ayrı-seçkilik və onların cəmiyyət daxilində normallaşması bu ayrı-seçkiliklərin görünməz olmasına səbəb olur. 
Bunun ən sadə nümunəsi cəmiyyətin mədəniyyətinə yerləşmiş bəzi cinsiyyətçi və ayrı-seçkilik xarakterli gündəlik ifadələr və dilimizdəki bəzi ifadələrdir. Bu ifadə və qəliblər qadın və kişilər tərəfindən şifahi və yazılı ünsiyyətdə şüursuz şəkildə istifadə edilir, gender bərabərliyinin yaradılmasına mane olan bir vəziyyətin olduğunun fərqinə varmadan belə dəstəklənir.  Bu kimi misallara əsaslanaraq gender baxımından yaradılan bütün bərabərsizliklərə və ayrı-seçkiliyə diqqətlə baxmaq lazımdır. Bu çərçivədə ilk addım olaraq şifahi və yazılı ünsiyyətlərdə istifadə edilən cinsiyyətçi dilin aradan qaldırılması üçün səy göstərilməlidir.
Gender bərabərliyinə nail olmaq üçün ilk növbədə cəmiyyətin hər bir fərdinə maarifləndirmə aparılmalıdır. Bu bərabərsizlik problemini tamamilə aradan qaldırmaq üçün əsas addımlardan biri təhsildir. İstər indiki, istərsə də gələcək nəsillərin bu mövcud bərabərsizliyi davam etdirməməsi, bərabərlikçi davranış və rəftar nümayiş etdirərək cəmiyyətdə dəyişikliyə nail olmaq ancaq təhsillə mümkündür. 
Digər tərəfdən, kişilər və qadınlar üçün bərabər iqtisadi müstəqilliyin əldə oluna biləcəyi iqtisadi mühitin təmin edilməsi vacibdir. Qadınların iqtisadi cəhətdən müstəqil olması və sosial həyatın bütün sahələrində fərd olaraq cəmiyyətə töhfə verməsi üçün iş həyatı və məşğulluq son dərəcə vacibdir.
Gender rollarının formalaşmasına və saxlanmasına imkan verən amillərə ailə, sosial mühit, məktəb, media və uşaqların istifadə etdikləri bir sıra aksesuarlar daxildir. Ailə uşaqların sosiallaşması və xarici dünya ilə tanış olması üçün ilk addımdır. Təhsil və sosial mühit də ailədən alınan cəmiyyət qavrayışını formalaşdırır və gücləndirir. Media orqanları tez-tez gender rollarını əks etdirən mesajlar dərc edirlər.
Aksessuarlara misal olaraq uşaq geyimləri və oyuncaqları göstərmək olar. Məsələn, gəlinciklər qızlar üçün, oyuncaq avtomobillər isə oğlanlar üçün uyğun aksesuar sayılır. Gender qızların zərif, qorunmağa ehtiyacı olan və mülayim, oğlanların isə güclü, sərt, qoruyucu və davamlı olması ilə bağlı bir fərziyyə qoyur.
Uşaqlar iki yaşından sonra cinslər arasında fiziki fərqləri ayırd edə, üç yaşından başlayaraq cinsiyyətləri müəyyən davranışlarla əlaqələndirə bilirlər. Bu dövrdə onların şüurunda gender rolları formalaşmağa başlayır. Bu səbəbdən gender bərabərliyi şüurunun əvvəlcə ailədə, sonra məktəblərdə və sosial mühitdə formalaşdırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Bu gün dünyada bir çox cəmiyyətlərin dinamikası kişi ideyaları ilə formalaşır. Kişi zehniyyəti kişiləri ailənin və cəmiyyətin təməli və ya rəhbəri kimi təyin edərkən, həmçinin qadınları dəstəkləyici, tamamlayıcı və izləyici mövqeyə qoyur. Gender bərabərliyi qadın və kişilərin sosial həyatın bütün sahələrində bərabər şəkildə iştirak etmək, bərabər hüquq və imkanlara malik olmaq imkanlarını müəyyən edir. Bu bərabərliyin təmin edilməsi cəmiyyətdə gender əsaslı qərəzlərin və ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılmasına imkan verir.

Röyalə Xəyal