Xaricdə təhsilə axının səbəbləri

Xaricdə təhsil almaq məsələsi son illərdə Azərbaycanda geniş müzakirə olunan mövzulardan biridir. İnsanlar niyə ölkədən kənarda oxumağa üstünlük verirlər? Bu tendensiyanı şərtləndirən səbəblər hansılardır? Xaricdə təhsilin verdiyi imkanlar, eyni zamanda yaratdığı çətinliklər nələrdir? Daha da önəmlisi, xaricdə təhsil almış tələbələr ölkəyə qayıtdıqda hansı reallıqla qarşılaşırlar?

Qlobal miqyasda artan xaricdə təhsil tendensiyasını, onun üstünlüklərini və doğurduğu problemləri, Azərbaycandan minlərlə gəncin niyə xarici universitetləri seçdiyini və onların ölkəyə qayıtdıqda hansı çətinliklərlə üzləşdiyini, bu və digər sualları təhsil məsələləri üzrə ekspert Kamran Əsədov cavabladı:

-İlk növbədə qeyd edim ki, xaricdə təhsil almaq, son onilliklərdə Azərbaycanda geniş yayılmış bir tendensiyaya çevrilib. Bunu şərtləndirən əsas amillər sırasında ölkədə ali təhsilin keyfiyyəti ilə bağlı ictimai müzakirələr, beynəlxalq əmək bazarında rəqabətqabiliyyətli olmaq arzusu, eləcə də xarici universitetlərin təqdim etdiyi imkanlar dayanır.

Dünya Bankının 2023-cü il üzrə açıqladığı hesabatda göstərilir ki, hazırda dünyada 6 milyondan çox tələbə təhsil almaq üçün doğma ölkəsini tərk edib. Bu rəqəm 2000-ci illə müqayisədə iki dəfədən çox artıb. UNESCO-nun məlumatına görə, ən çox tələbə göndərən ölkələr arasında Çin, Hindistan və Cənubi Koreya liderlik edir. Azərbaycan da bu prosesin bir parçasıdır və rəsmi statistikaya əsasən, hazırda 40 mindən çox azərbaycanlı tələbə xaricdə təhsil alır. Ən populyar istiqamətlər sırasında Türkiyə, Rusiya, Almaniya, ABŞ və Macarıstan yer alır.

Xaricdə təhsil almağın ən böyük üstünlüklərindən biri daha yüksək keyfiyyətli təhsil almaq imkanının olmasıdır. Məsələn, QS World University Rankings və Times Higher Education kimi beynəlxalq reytinqlərdə ilk 500-lükdə yer alan universitetlərdə təhsil alan tələbələr müasir elmi-tədqiqat imkanlarından, qabaqcıl laboratoriyalardan və dünya səviyyəli professorlardan faydalanırlar. Bəzi sahələr, xüsusilə STEM (elm, texnologiya, mühəndislik və riyaziyyat) istiqamətləri üzrə Azərbaycandakı universitetlərlə müqayisədə xaricdə daha yüksək standartlar mövcuddur. Xüsusilə ABŞ və Avropa universitetlərində problem həll etmə, tənqidi düşüncə və layihə əsaslı öyrənmə metodları geniş tətbiq olunur.

Beynəlxalq diplomun iş bazarında verdiyi üstünlüklər də xaricdə təhsilin əsas motivasiya faktorlarındandır. Global Employment Trends (GET) hesabatına görə, xaricdə tanınmış universitetlərdən məzun olan şəxslər orta hesabla 20-30% daha yüksək maaşlı iş tapmaq şansı əldə edirlər. Məsələn, ABŞ-da təhsil almış bir tələbə ortalama 60-70 min dollar illik əməkhaqqı ilə iş tapırsa, bu göstərici Azərbaycan məzunları üçün 8-12 min dollar arasında dəyişir.

Bununla yanaşı, xaricdə təhsil almaq tələbələrin dünyagörüşünü genişləndirir, onlara yeni dillər öyrənmək və fərqli mədəniyyətlərlə tanış olmaq imkanı yaradır. Bu isə qlobal bazarda işləmək və müxtəlif ölkələrdə uğur qazanmaq üçün əhəmiyyətli amillərdəndir. Kanada, Almaniya və Skandinaviya ölkələri kimi yerlərdə təhsil alan tələbələr yalnız elmi biliklər əldə etmir, həm də multikultural mühitdə yaşayaraq fərqli düşüncə tərzini mənimsəyirlər.

Digər tərəfdən, xaricdə təhsilin müəyyən çətinlikləri və mənfi tərəfləri də var. Ən böyük problemlərdən biri yüksək xərclərlə bağlıdır. Böyük Britaniyada bir illik magistr təhsili orta hesabla 20-30 min funt sterlinq (42-63 min AZN), ABŞ-da isə 30-50 min dollar (51-85 min AZN) təşkil edir. Bundan əlavə, yaşayış, sığorta və gündəlik xərclər də tələbələr üçün ciddi yük ola bilər. Təqaüd və qrant qazanmayan tələbələr üçün bu, əsas maneələrdən biridir.

Beyin axını problemi də xaricdə təhsilin mənfi təsirlərindən biridir. Dünya Bankının məlumatına görə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdən xaricə gedən tələbələrin təxminən 70%-i doğma ölkələrinə qayıtmır. Azərbaycan da bu problemdən əziyyət çəkir. Xaricdə təhsil alan tələbələrin çoxu məzun olduqdan sonra inkişaf etmiş ölkələrdə iş tapmağa üstünlük verir, çünki burada əmək bazarı daha cəlbedicidir. 2022-ci ilin statistik göstəricilərinə əsasən, Almaniyada təhsil alan azərbaycanlı məzunların yalnız 20%-i vətənə qayıdıb. Digərləri isə ya təhsil aldıqları ölkədə, ya da başqa bir Qərb ölkəsində qalaraq karyeralarına davam edirlər.

Xaricdə təhsil alıb geri qayıdan tələbələr üçün Azərbaycanda iş bazarında bəzi çətinliklər mövcuddur. Məsələn, bəzi xarici universitetlərin diplomları tam tanınmır və bunun üçün nostrifikasiya prosesi tələb olunur. Bəzi sahələrdə, xüsusilə texnologiya və mühəndislik kimi istiqamətlərdə xaricdə təhsil almış mütəxəssislərin yerli bazarda uyğun iş tapması çətin ola bilər. Dövlət sektoru bu məzunları cəlb etmək üçün lazımi infrastruktur yaratmadıqda, onlar öz biliklərini tətbiq etmək üçün xaricə qayıtmağa üstünlük verirlər.

Bundan əlavə, xaricdə uzun müddət yaşayan tələbələr ölkəyə qayıtdıqdan sonra adaptasiya problemi ilə qarşılaşırlar. Onlar yeni mədəni mühitə öyrəşdikləri üçün yerli iş və sosial münasibət sisteminə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkirlər.

Dünya təcrübəsinə nəzər saldıqda, bəzi ölkələr xaricdə təhsil alan tələbələrin geri qayıtmasını təşviq etmək üçün xüsusi proqramlar həyata keçirir. Məsələn, Çin hökuməti xaricdə təhsil alan və geri qayıdan tələbələr üçün startap və innovasiya fondları təqdim edir. Koreya Respublikası xaricdə oxuyan və ölkəyə dönən tələbələrə iş tapmaq üçün xüsusi dövlət proqramları hazırlayıb. Azərbaycan üçün də belə təşviq mexanizmlərinin tətbiq edilməsi vacibdir ki, xaricdə təhsil alan gənclər vətənə qayıdaraq ölkənin inkişafına töhfə versinlər.

Xaricdə təhsilin üstünlükləri və çatışmazlıqlarını balanslaşdırmaq üçün dövlət və ali təhsil müəssisələri vahid strategiya hazırlamalıdır. Həm yerli universitetlərin təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi, həm də xaricdə təhsil alan tələbələrin ölkəyə qayıtdıqdan sonra effektiv şəkildə işə cəlb olunması üçün yeni təşviq mexanizmləri yaradılmalıdır. Azərbaycanda elmi-tədqiqat imkanlarının genişləndirilməsi, beynəlxalq əməkdaşlıqların artırılması və iş bazarının rəqabətqabiliyyətli olması bu problemi həll edə biləcək əsas addımlardan biridir.

Son nəticədə, xaricdə təhsil almaq həm fərdi, həm də cəmiyyət üçün faydalı ola bilər, amma bunun real təsirini görmək üçün strukturlaşdırılmış siyasətlərin tətbiq olunması vacibdir. Azərbaycan üçün əsas məsələ, xaricdə əldə olunan bilik və bacarıqların ölkənin inkişafına yönləndirilməsi üçün sistemli yanaşma formalaşdırmaqdır.

Zeynəb Rzayeva