Mədəniyyətimizdə “ayıb” anlayışının psixoloji təsiri: İnsanlar niyə başqalarının fikrindən bu qədər asılıdır?

Mədəniyyət, insanların həyatında dərin izlər buraxan bir faktordur. Onun içində "ayıb" anlayışı, yalnız sosial norma və davranışları təsir etmir, eyni zamanda insanların psixoloji vəziyyətlərini, özünə inamlarını və sosial əlaqələrini formalaşdırır. Ayıb, cəmiyyətin dəyərlərini əks etdirir və bu dəyərlərə uyğunlaşmayan davranışlar, insanlarda qorxu, utanc və digər mənfi emosiyaların yaranmasına səbəb olur.

Başqalarının fikrinə olan asılılığın səbəblərini araşdırarkən, ilk növbədə insanın sosial varlıq olması faktını qeyd etmək lazımdır. İnsanlar, təbiətləri etibarilə sosial əlaqələr qurmağa meyllidirlər. Bu əlaqələr, cəmiyyətin strukturu ilə sıx bağlıdır. "Ayıb" anlayışı, cəmiyyətin standartlarını qorumağa və insanları bu standartlara uyğun davranmağa təşviq edir. İnsanlar, bu standartlardan kənara çıxdıqda, ayıb hissi yaşayaraq cəmiyyətin onları mühakimə edəcəyindən qorxurlar.

Psixologiya baxımından, ayıb hissi, insanın özünü başqalarının gözündə dəyərləndirilməsinin nəticəsi olaraq ortaya çıxır. Bəzi insanlar, başqalarının düşüncələrini özlərinə aid edərək öz dəyərlərini formalaşdırmağa çalışır. Bu, özünə inamsızlıq, aşağı öz dəyər hissi və sosial anksiyete ilə nəticələnə bilər. Belə insanlar, cəmiyyətdə qəbul olunma arzusunu gücləndirərək, başqalarının fikrini öz həyatlarında prioritet halına gətirirlər.

Mədəniyyətimizdəki ayıb anlayışı, gender, yaş, sosial status və digər amillərdən təsirlənir. Məsələn, qadınların sosial rolları və gözləntiləri, ayıb hissinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Mədəniyyətlər arasında fərqliliklər, ayıb anlayışının necə qəbul olunduğunu da təsir edir; bəzi mədəniyyətlər daha liberaldır, bəziləri isə daha sərt normalara malikdir.

Ayıb cəmiyyətin müvafiq dəyərlərinə, normativ davranışlarına və etika prinsiplərinə zidd olan hər hansı bir davranışı ifadə edir. Müxtəlif mədəniyyətlərdə ayıb anlayışının mahiyyəti dəyişə bilər, amma demək olar ki, hər bir mədəniyyətdə insanların sosial mühitdə qəbul olunma istəyi ilə bağlıdır.

Mədəniyyətlərarası fərqliliklər

Mədəniyyətlər arasında ayıb anlayışının qavranılması, insan davranışlarının da müxtəlif cür inkişaf etməsinə səbəb olur. Bəzi mədəniyyətlərdə daha sərt ayıb anlayışları mövcuddur. Məsələn, ənənəvi cəmiyyətlərdə kişilərin və qadınların rolları çox açıq şəkildə müəyyənləşdirilmişdir və bu rollardan kənara çıxmaq ayıb sayılır. Digər tərəfdən, daha liberal mədəniyyətlərdə, fərdi azadlıq və fərqliliklər daha çox qiymətləndirilir, buna görə də ayıb anlayışı daha geniş və tolerantdır.

Psixoloji aspektlər

Ayıb hissi, insanların psixoloji vəziyyətini dərindən təsir edir. İnsanlar, başqalarının fikrindən asılı olduqda, özlərini dəyərləndirən bir "gözlük" vasitəsilə özlərini görməyə başlayırlar. Bu, özünə inamsızlıq, sosial anksiyete və bəzən depressiya ilə nəticələnə bilər.

Özünə inamsızlıq

Başqalarının fikirlərinə olan asılılıq, insanların özlərinə olan inamını zədələyə bilər. Onlar, başqalarının mühakimələri ilə bağlı qorxu hissi keçirərək, öz fikirlərini və istəklərini gizlətməyə çalışırlar. Bu, onları bir "yalançı öz" yaratmağa məcbur edir; yəni insanlar, cəmiyyətin gözləntilərinə uyğun bir imic yaratmağa çalışırlar. Uzun müddət bu vəziyyətdə qalmaq, psixoloji sağlamlığa zərər verə bilər.

Sosial anksiyete

Başqalarının fikrindən asılılıq, sosial anksiyete ilə nəticələnə bilər. Sosial anksiyete yaşayan insanlar, sosial mühitdə rahat hiss etmirlər. Onlar, insanların diqqətini üzərlərində hiss etdikdə, utanc, narahatlıq və qorxu hissi keçirirlər. Bu, insanların sosial əlaqələrini çətinləşdirir və bəzən onları izolyasiyaya sürükləyə bilər.

Cəmiyyətin təsiri

Cəmiyyət, ayıb anlayışının formalaşmasında əhəmiyyətli bir rol oynayır. Cəmiyyətdəki norma və dəyərlər, insanların davranışlarını yönləndirir. Ayıb, cəmiyyətin gözləntilərinə uyğunlaşmadıqda, insanlar arasında mühakimə və riyakar davranışların yaranmasına səbəb ola bilər.

Gender və ayıb

Ayıb anlayışının genderə görə fərqlilikləri də maraqlı bir aspektdir. Məsələn, qadınların cəmiyyət içindəki rolları, bəzən daha sərt ayıb anlayışlarına tabe olur. Qadınlar, cəmiyyətin onlardan gözlədiyi davranış normalarına uyğunlaşmağa məcbur olurlar. Onlar, ailə və cəmiyyət içindəki gözləntilərə cavab vermədikdə, ayıb hissi yaşamağa başlayırlar. Bu, onların öz şəxsiyyətlərini və arzularını gizlətmələrinə səbəb ola bilər.

Ailənin rolu

Ailə, insanların ayıb anlayışını formalaşdıran ilk təsiredici mühitdir. Ailədə verilən təlimatlar, dəyərlər və norma, uşaqların bu anlayışı necə qavradığını müəyyən edir. Ailənin müsbət və ya mənfi təsiri, uşaqların gələcəkdə başqalarının fikrinə olan asılılıqlarını formalaşdıra bilər. Müxtəlif ailə strukturları, fərqli ayıb anlayışları və bunların psixoloji təsirləri ilə birlikdə, insanların sosial mühitdə öz yerlərini tapmalarında əhəmiyyətli rol oynayır.

Çıxış yolu

Ayıbın yenidən dəyərləndirilməsi

Mədəniyyətimizdə ayıb anlayışının psixoloji təsirini yenidən qiymətləndirmək, fərdlərin özünə inamını artırmaq və daha sağlam sosial əlaqələr qurmaq üçün vacibdir. Ayıbın açıq müzakirəsi, insanların özünü daha rahat hiss etmələrinə kömək edə bilər.

Təhsil və məlumatlandırma

Cəmiyyətin ayıb anlayışını dəyişdirmək üçün təhsil və məlumatlandırma əhəmiyyətli rol oynayır. İnsanlar, ayıb anlayışının müsbət və mənfi tərəflərini başa düşdükdə, daha tolerant və açıq fikirli ola bilərlər. Bu, insanların sosial mühitdə daha rahat davranmalarına və özlərini ifadə etmələrinə imkan tanıyır.

Fərdi qavrayışın dəyişdirilməsi

Fərdi qavrayışı dəyişdirmək, insanların özlərinə olan inamını artırmaqda mühüm rol oynayır. Öz dəyərlərini, arzularını və istəklərini qorumaq, insanları daha güclü və müstəqil edir. Bu, başqalarının fikrindən asılılığın azaldılması üçün əhəmiyyətlidir.

Cəmiyyətdə "ayıb" anlayışı və onun psixoloji təsirləri ilə bağlı  ailə və uşaq psixoloqu Aynur İsmayılova fikirlərini bizimlə bölüşüb:

"Bizim demək olar ki, mental təsirlərimiz vasitəsilə ailədə tərbiyə olunan uşaqlar daha çox başqalarının fikrindən ayıblanır. Məsəl üçün, bəzən biz normal uşağın adi istəklərinin və yaxud yeniyetmənin adi istəklərinin önünə keçib "Başqaları nə fikirləşər?" ayıb mexanizmi ilə yanaşırıq və bəzi hallarda xarakterlərdən asılı olaraq həyəcanı, təşvişi başqalarının fikirindən aslı olaraq demək olar ki, ayıb anlayışından yaşamağa başlayırlar. İnsan istər özünü müdafiədə, istər özünə qərar vermədə, istər həyatının hər hansı bir vacib faktorunda ayıb mexanizmindən yanaşaraq bir çox şanslarını əldən verməyə başlayır. Bir çox uğurlarını demək olar ki, göz ardı etməyə başlayır və təbii ki, uğurlar da gözardı olunduqca ayıb məsələsini əsas fakt tutaraq, insan bəzi bacarıqlarını görməzdən gəlməyə başlayır. Beləliklə, ayıb mexanizminə bu qədər çox sosial önəm verməsi insanın getdikcə ruhdan düşməsinə və depressiyasına səbəb olmağa başlayır ki, hansı ki, bəzi hallarda insan özünü həm bilik yarışmasında, həm bilik və bacarıqlarının inkişaf etdirilməsində və eyni zamanda da işdə də bu ayıb sosial mexanizmindən yanaşaraq bir çox uğurlarını qəbul etməməyə başlayır və yaxud onu özü üçün uğur hesab etmir. Digər tərəfdən də hardasa sosial sferanın deyil, sadəcə demokratik yanaşaraq uşağı tərbiyə edərkən, demokratik ailələrin qanunauyğunluqlarına hərəkət edərkən nəylərinsə düzgün şəkildə ayıb, nəylərin isə ayıb olmadığını bir uşağa, yeniyetməyə başa saldıqca insanların fikrindən daha az asılı olmağa başlayır və səhvlərini qəbul etməyə başlayır və səhvləri üzərində işləməyi öyrənir. Əgər ayıb məsələsi düzgün şəkildə bir insana izah olunarsa və uşaqlıqdan gəlib yeniyetməlil yaşına qədər gedərsə, bir çox hallarda insanı başqalarının fikirlərindən asılı etməz. Təbii ki, başqalarının fikri nə qədər önəmli olsa da, biz səhv etməyi qəbul etməliyik və səhv etməyi qəbul etdikdə biz artıq düz yollarını axtarmağa başlayırıq. Nəyə fokuslanırıqsa, təbii ki, orda da bunu görməyə başlayırıq və biz dəyərlərimizdə daha çox bu asılılığı azaltmaq üçün uşağın, yeniyetmənin başa düşəcəyi şəkildə izah etməliyik. Səhv etməyin normal olduğunu və səhvi düzəltməyin də normal olduğunu izah etdikcə bu asılılıq faktorlarını azalda bilərik. Təbii ki, insanın da nə qədər az asılılığı varsa, söhbət normal və şüurlu insan asılılıqlarından gedir. O, o qədər azad insandır və eyni zamanda səhvlərini düzəltməyə meylli insandır".

Mədəniyyətimizdə "ayıb" anlayışının psixoloji təsiri, insanların davranışlarını və sosial əlaqələrini dərin şəkildə təsir edir. Ayıb hissi, başqalarının fikrindən asılılığın bir nəticəsi olaraq ortaya çıxır və insanların öz şəxsiyyətlərini gizlətmələrinə səbəb ola bilər. Bu anlayışın yenidən qiymətləndirilməsi, daha sağlam bir cəmiyyətin formalaşmasına və insanların özünə inamlarını artırmağa kömək edə bilər. Sosial normların dəyişməsi və fərdi qavrayışın inkişafı, cəmiyyətdə daha tolerant və açıq bir mühit yaratmaq üçün vacibdir.

Səidə Ramazanova