Təhsil haqları və gənclərin seçimi: artımın nəticələri

Ali təhsil müəssisələrində təhsil haqlarının kəskin artması, gündəlik söhbətlərdə tez-tez müzakirə olunan mövzulardan birinə çevrilib. Bir neçə gün öncə Azərbaycan Tibb Universitetində 4500 manat olan təhsil haqqının birdən-birə 6500 manata qalxması bir çox ailədə suallar doğurub: bu artım nə dərəcədə əsaslıdır, tələbələrin seçimlərinə hansı təsirləri olacaq və gələcəkdə təhsil almaq üçün ailələrin üzərinə düşəcək yük necə dəyişəcək?

Təhsil haqqının artması bir qrup insanlar tərəfindən heç də təəccüblü deyil. Universitetlərin xərcləri, müəllimlərin əmək haqları, tədrisin keyfiyyətinin təminatı və müasir laboratoriya avadanlıqlarının alınması kimi faktlar təhsil xərclərini davamlı olaraq artırır. Lakin kəskin və sürətli yüksəliş cəmiyyətdə narahatlıq da yaradır, valideynləri gələcək planlarını yenidən gözdən keçirməyə məcbur edir. Bu yalnız maddi məsələ deyil: ödənişlərin artması gənclərin təhsil seçimlərinə, planlaşdırdıqları ixtisasa yönəlmələrinə, bəzi hallarda isə təhsil alma imkanlarına birbaşa təsir göstərə bilər. Məsələ yalnız rəqəmlərdə deyil, eyni zamanda ölkədə təhsil sisteminin maliyyələşməsi, dövlət və özəl universitetlərin fəaliyyət prinsipləri, tələbə-müəllim münasibətləri və tədrisin beynəlxalq standartlarla uyğunluğu kimi daha geniş mövzulara dair suallar açır. Valideynlər və gənclər arasında artımın səbəbləri ilə bağlı maraq artır, gələcək planlama zamanı isə ciddi düşüncələr formalaşır.

Azərbaycan Tibb Universitetində bu cür sürətli artım həm müsbət, həm də mənfi tərəfləri ilə diqqət çəkir. Bir tərəfdən, ödənişlərin yüksəlməsi tələbələrin təhsil müddətində daha yaxşı şəraitdə öyrənməsinə, müasir laboratoriya və klinik imkanlardan geniş istifadə etməsinə, beynəlxalq standartlara uyğun tədris almasına imkan yaradır. Digər tərəfdən isə bu, tələbələrin və valideynlərin planlaşdırmasını ciddi şəkildə dəyişdirir. Daha çox ailə artıq maliyyə imkanlarını yenidən nəzərdən keçirməli olur, bəzi gənclər isə əlavə təqaüd və ya kredit imkanlarını araşdırmaq məcburiyyətində qalır.

Bu artımlar, eyni zamanda, təhsil sistemində şəffaflıq və ədalət məsələlərini də gündəmə gətirir. Valideynlər və tələbələr artıq yalnız təhsil haqlarının miqdarını deyil, ödənişlərin əsaslı olub-olmamasını, universitetlərin göstərdiyi xidmətlərin və tədris imkanlarının bu artımı haqq edib-etmədiyini də müzakirə etməyə başlayırlar. Təhsil sahəsində bu diskussiya cəmiyyətdə maraq doğurur: keyfiyyət və maliyyə yükünün balansı necə qorunmalıdır, gənclərin təhsil imkanları ailələrin maliyyə imkanlarına görə məhdudlaşmamalıdırmı, yoxsa bu artım uzunmüddətli perspektivdə tələbələrə daha yaxşı imkanlar yaratmaq üçün zəruridir?

Beləliklə, təhsil haqqının artımı sadəcə rəqəmlərin yüksəlməsi deyil, eyni zamanda tələbə və valideynlərin seçimlərini, universitetlərin fəaliyyət prinsiplərini və cəmiyyətin təhsil sahəsinə yanaşmasını birbaşa təsir edən kompleks bir proses kimi diqqət çəkir. Valideynlər və tələbələr üçün əsas məsələ isə bu dəyişikliklərin şəxsi və ailə planlarına necə inteqrasiya olunacağı, gənclərin isə öz gələcək hədəflərinə çatmaq üçün hansı strategiyanı seçəcəkləridir.

Bu artımın səbəblərini və tələbələrə təsirini daha dərindən anlamaq üçün təhsil eksperti Qoşqar Bəylərovla danışdıq.

-Təhsil haqlarının artması hansı amillərlə bağlıdır? Bu, universitetlərin keyfiyyət yüksəlişi ilə əlaqələndirilə bilərmi? Bu artımın tələbələrin ixtisas seçiminə necə təsir edəcəyini düşünürsünüz?

-Bu məsələdə bir neçə məqamı xüsusi vurğulamaq lazımdır. Təhsil haqlarının artması müəyyən iqtisadi səbəblərlə, xüsusən də inflyasiya, əməkhaqlarının yüksəldilməsi, laboratoriya və infrastruktur xərclərinin çoxalması ilə izah oluna bilər. Amma fikrimcə, təhsil haqqının birdən-birə 2000 manat artırılması düzgün yanaşma deyil. Çünki bu, valideynlər və tələbələr üçün gözlənilməz yük yaradır və sosial ədalət baxımından da suallar doğurur. Ümumiyyətlə, ölkəmizdə təhsil xərcləri kifayət qədər yüksəkdir və bu, ali təhsilin əlçatanlığına mənfi təsir göstərə bilər.

Azərbaycan Tibb Universiteti ənənəvi olaraq çox tələb olunan ali məktəblərdəndir və ixtisaslarının spesifikliyi yüksək xərc tələb edir. Amma artımın bu qədər kəskin olması bir sıra gənclərin seçimlərini dəyişə bilər. Xüsusilə orta gəlirli ailələrdən olan abituriyentlər daha çox dövlət sifarişli yerlərə yönəlməyə çalışacaq. Yəni ödənişlərin artımı təbii proses olsa da, bu qədər sürətli və böyük həcmli dəyişikliklər tələbələrin seçimlərinə birbaşa təsir göstərir və gənclərin bir qismini istədikləri ixtisasdan uzaqlaşmağa məcbur edə bilər.

-Gənclər daha çox hansı istiqamətlərə yönələ bilər?

-Bu artım ixtisas seçiminə də təsir göstərəcək. Xüsusilə tibb sahəsində ödənişin yüksəlməsi bəzi abituriyentləri dövlət sifarişli yerlərə, daha münasib ixtisaslara yönəldə bilər. Yəni, daha az ballı dövlət sifarişli ixtisaslara üz tutacaqlar. Amma bu da mənfi haldır. Məcburiyyət qarşısında qalıb istəmədikləri ixtisaslara yönələnlərin gələcəkdə o peşələrin uğurlu kadrı olacağından şübhəliyəm.

-Təhsil haqqındakı bu dəyişikliklər ümumilikdə ölkədə təhsilin inkişafına necə təsir göstərə bilər?

-Ümumilikdə, təhsil haqlarındakı dəyişikliklər keyfiyyət artımı ilə müşayiət olunarsa, universitetlərin inkişafına müsbət təsir göstərə bilər. Amma sosial baxımdan əlçatanlıq məsələsi önəmlidir. Geniş təbəqənin təhsil alma imkanları məhdudlaşarsa, bu, uzunmüddətli inkişaf üçün risk yarada bilər. Dövlətin təhsil kreditləri, güzəştlər və təqaüd mexanizmlərini gücləndirməsi vacibdir.

-Təhsil haqlarını artırmaq hüququ universitetlərin özündədir, yoxsa bu qərar dövlət tərəfindən müəyyən qaydalara əsasən qəbul olunur? Haqq artımının əsas meyarlar nələrdir?

-Dövlət universitetlərində təhsil haqqının yuxarı həddi Elm və Təhsil Nazirliyinin, dolayısıyla Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə müəyyən edilir və universitetlər yalnız bu çərçivədə dəyişiklik edə bilirlər. Özəl ali məktəblərdə qiymətlər bazar prinsiplərinə uyğun müəyyənləşdirilsə də, onlar da dövlətin akkreditasiya tələblərinə uyğun fəaliyyət göstərməlidirlər. Haqq artımının əsas meyarları isə iqtisadi şərtlər, təhsil xərclərinin strukturu və ixtisasların spesifik tələbləri ilə bağlıdır.

Nəticə olaraq, təhsil haqlarının artımı təkcə rəqəmlərlə ölçülən maliyyə məsələsi deyil, həm də tələbələrin seçim imkanlarını, valideynlərin planlaşdırmasını və ümumilikdə təhsil sisteminin dinamikasını formalaşdıran mühüm bir prosesdir. Kəskin və sürətli artımlar cəmiyyətdə narahatlıq yaratsa da, universitetlərin xərclərinin, əməkhaqlarının və tədrisin keyfiyyətinin qorunmasının təmin edilməsi baxımından müəyyən əsaslara malikdir. Lakin bu proses sosial ədalət, əlçatanlıq və tələbələrin istədikləri ixtisaslara yönələ bilməsi kimi vacib məsələləri də gündəmə gətirir.

Ekspertlərin qeyd etdiyi kimi, təhsil haqlarının artımı tədrisin keyfiyyətini yüksəldə bilər və universitetlərin inkişafına töhfə verə bilər, amma bu, yalnız geniş təbəqələrin təhsil imkanlarının məhdudlaşmaması şərti ilə mümkündür. Dövlət tərəfindən təhsil kreditləri, güzəştlər və təqaüd proqramlarının gücləndirilməsi həm ali təhsilin əlçatanlığını təmin edir, həm də tələbələrin motivasiyasını qoruyur. Beləliklə, təhsil haqqındakı dəyişikliklər həm universitetlərin maliyyə dayanıqlığını, həm də tələbələrin gələcək karyera perspektivlərini formalaşdırır. Məqsəd yalnız xərcləri ödəmək deyil, eyni zamanda gənclərin keyfiyyətli, rəqabət qabiliyyətli və peşəkar təhsil almalarını təmin etməkdir. Bu baxımdan, valideynlərin, tələbələrin və dövlətin birgə planlaşdırması, sosial dəstək mexanizmlərinin işləməsi və universitetlərin şəffaflıq prinsiplərinə riayət etməsi həm təhsilin inkişafını, həm də cəmiyyətin gələcək potensialını gücləndirəcək.

Zeynəb Mustafazadə