Elmi-kütləvi, mədəni-maarif və təhsil proqramları: Müasir cəmiyyətin inkişafında strateji alət

İstiqamət: Elmi-kütləvi, mədəni-maarif, təhsil proqramlarının hazırlanması 

Müasir dövrdə informasiya bolluğu, texnoloji inqilablar və sürətlə dəyişən sosial dəyərlər fonunda cəmiyyətin formalaşmasında elmi-kütləvi, mədəni-maarif və təhsil proqramlarının rolu əvvəlkindən qat-qat artıb. Bu proqramlar sadəcə bilik ötürmək və maarifləndirmək üçün vasitə deyil, həm də milli dəyərləri qorumaq, elmə marağı artırmaq, cəmiyyətin təfəkkür səviyyəsini yüksəltmək və innovativ düşüncəni təşviq etmək baxımından əvəzsizdir. 

Elmi-kütləvi proqramlar: Elm cəmiyyətin həyatına necə inteqrasiya olunur? 

Elmin cəmiyyətə sadə və aydın şəkildə çatdırılması, onu əlçatan və maraqlı hala gətirmək müasir informasiya dövrünün əsas çağırışlarındandır. Bu baxımdan elmi-kütləvi proqramlar mühüm missiya daşıyır. Belə proqramlar elmin yalnız akademik dairələrlə məhdudlaşmamasını təmin edir, sadə vətəndaşların da gündəlik həyatlarında elmi düşüncə ilə qərar verməsinə şərait yaradır. Biologiyadan tutmuş astronomiyaya, mühəndislikdən süni intellektə qədər hər sahədə hazırlanmış elmi-kütləvi verilişlər və videolar artıq gənclərin elmə yanaşmasında mühüm rol oynayır. 

Azərbaycanda da bu sahədə mühüm addımlar atılır. Xüsusilə son illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) tərəfindən müxtəlif yaş qrupları üçün elmin populyarlaşdırılmasına yönəlik tədbirlər, seminarlar və media məhsulları hazırlanır. Eyni zamanda, məktəblilər və tələbələr üçün elmi festivallar, olimpiadalar, sərgilər və müsabiqələr keçirilir. Bu tədbirlər həm gənclərdə elmi marağı artırır, həm də elm adamlarını cəmiyyətə daha yaxın edir. 

Mədəni-maarif proqramları: Dəyərlərin qorunması və yeni nəslə ötürülməsi 

Mədəni-maarif proqramları bir xalqın kimliyini, irsini və dəyərlərini yaşatmaqla yanaşı, onu yeni nəsillərə aşılayır və gələcəyə daşıyır. Televiziya, radio, internet platformaları və sosial media vasitəsilə təqdim olunan bu proqramlar həm maarifləndirici, həm də tərbiyəvi xarakter daşıyır. 

Azərbaycanda bu sahədə Azərbaycan Televiziyası (AzTV), İctimai Televiziya, Mədəniyyət kanalı və digər media orqanlarının fəaliyyətləri xüsusilə qeyd olunmalıdır. Tarixi şəxsiyyətlər, klassik ədəbiyyat, milli musiqi, xalq sənətləri, adət-ənənələr mövzusunda yayımlanan verilişlər mədəni yaddaşın qorunmasına və zənginləşdirilməsinə xidmət edir. 

Bununla yanaşı, Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən "Mədəni İrsin Qorunması", "Yaradıcı Gənclik", "Milli Dəyərlər Həftəsi" kimi layihələr, regionlarda təşkil olunan mədəni maarif tədbirləri, konsertlər və sərgilər ölkənin hər yerində mədəni həyatın canlanmasına səbəb olub. 

Təhsil proqramları: Dayanıqlı inkişafın təməl sütunu 

Təhsil proqramları hər bir dövlətin strateji inkişaf yolunda əsas alətlərdən biridir. Bu proqramlar təkcə formal təhsil deyil, eyni zamanda qeyri-formal və informativ öyrənmə metodlarını da əhatə edir. Müasir dünyada təhsil proqramları yalnız sinif otaqları ilə məhdudlaşmır. Onlayn platformalar, interaktiv dərs materialları, süni intellekt əsaslı tətbiqlər və təcrübə əsaslı öyrənmə metodları təhsilin keyfiyyətini artırmaqda mühüm rol oynayır. 

Azərbaycan bu istiqamətdə son illərdə mühüm nailiyyətlər əldə edib. Xüsusilə pandemiya dövründə onlayn təhsilin inkişafı üçün genişmiqyaslı tədbirlər həyata keçirildi. Elm  və Təhsil Nazirliyi tərəfindən "Virtual Məktəb", "Video Dərslər", "Dərs vaxtı" kimi proqramlar hazırlanaraq minlərlə şagirdə əlçatan təhsil imkanları yaradıldı. Sonrakı mərhələdə bu təşəbbüslər daha da genişləndi və rəqəmsal tədris resursları daimi komponentə çevrildi. 

Eyni zamanda, STEAM (Elm, Texnologiya, Mühəndislik, İncəsənət və Riyaziyyat) təhsil proqramlarının tətbiqi genişlənir. Artıq ölkənin müxtəlif bölgələrində STEAM mərkəzləri fəaliyyət göstərir və burada məktəblilər praktik təcrübə ilə yeni texnologiyalara yiyələnirlər. Bu, gənclərin rəqəmsal dünyaya adaptasiyasını sürətləndirir və onların qlobal əmək bazarına daha hazırlıqlı olmasını təmin edir. 

Ümumilikdə, Azərbaycan dövləti elmi-kütləvi, mədəni-maarif və təhsil proqramlarının inkişafını prioritet istiqamətlərdən biri kimi müəyyənləşdirib. 2022-2026-cı illəri əhatə edən Milli İnkişaf Strategiyasında bu sahələrin gücləndirilməsi, rəqəmsallaşdırılması və inklüzivliyinin artırılması xüsusi yer tutur. Həmçinin, media savadlılığının, İKT biliklərinin və mədəni bilincin artırılması yönündə bir sıra layihələr uğurla icra edilir. 

Hazırda ölkədə fəaliyyət göstərən Təhsildə Keyfiyyət Təminatı Agentliyi (TKTA), Təhsil İnstitutu, Media İnkişafı Agentliyi və digər qurumlar bu sahədə islahatların elmi əsaslarla həyata keçirilməsinə töhfə verirlər. 

Eyni zamanda, özəl sektorun və QHT-lərin dəstəyi, qeyri-hökumət təşəbbüslərinin artması, könüllülük və ictimai dəstək bu proqramların daha geniş yayılmasına zəmin yaradır. 

Mövzu ilə bağlı "ELM" ictimai birliyinin rəhbəri, elm və təhsil üzrə ekspert, fəlsəfə doktoru Səbuhi Abdullayev Olaylar.az-a danışıb. Ekspert bildirib ki, elmi-kütləvi, təhsil və mədəni-maarif proqramlar cəmiyyətdə elmə marağın artırılması, biliklərin əlçatan edilməsi və milli-mədəni dəyərlərin qorunmasına xidmət edir: 

"Elmi-kütləvi proqramların hazırlanmasının əsas məqsədi elmi biliklərin populyarlaşdırılması və cəmiyyətin, xüsusilə də şagird və gənclərin elmə marağının artırılmasıdır. Bu proqramlar müxtəlif formalarda təqdim oluna bilər: ənənəvi üsullarla - kitablar, jurnallar, broşürlər və vebsaytlar vasitəsilə, eləcə də müasir innovativ yanaşmalarla - internet platformaları və sosial şəbəkələr üzərindən interaktiv və maraqlı formatlarda. 

Rəqəmsal dövrdə yaşadığımız üçün sosial şəbəkələr və video platformalar (YouTube, TikTok və s.) artıq ən effektiv maarifləndirmə vasitələrinə çevrilib. Bu platformalarda təqdim olunan qısa və təsirli videolar, animasiyalar və sənədli materiallar gənclər arasında elmə marağı artırmaq baxımından xüsusilə təsirlidir. Hərçənd, bəzi televiziya kanallarında elmi verilişlər və sənədli filmlər təqdim olunur, lakin bu proqramlar olduqca məhduddur. Televiziyanın populyarlığının azalması və sosial mediaya keçid fonunda, elmi kontentin geniş auditoriyaya çatdırılması üçün yeni texnoloji imkanlardan daha səmərəli istifadə edilməlidir. 

Təhsil yönümlü proqramlar isə təhsil sisteminin müxtəlif formatlarına - o cümlədən ənənəvi, onlayn və distant tədrisə uyğunlaşdırılır. Bu proqramlar pandemiya dövründə xüsusilə aktuallaşdı və həm televiziyalar, həm də sosial media üzərindən qeyri-formal təhsil üçün geniş istifadə olundu. Bu, göstərdi ki, informasiya texnologiyaları vasitəsilə təhsilin əlçatanlığını artırmaq mümkündür. 

Mədəni-maarif proqramlar isə milli-mədəni irsin qorunmasına, tanıdılmasına və gələcək nəsillərə ötürülməsinə xidmət edir. Bu proqramlar vasitəsilə həm adət-ənənələrimiz, həm də mədəniyyətimiz sistemli şəkildə təqdim oluna və təbliğ edilə bilər". 

Səbuhi Abdullayev qeyd edib ki, elm, təhsil və mədəniyyət proqramlarının rəqəmsallaşdırılması və geniş ictimai təşviqi, cəmiyyətin maariflənməsi və inkişafı üçün mühüm şərtdir. 

"Bütün bu proqramlar xüsusi olaraq tədris materiallarında öz əksini tapmalı, onların hazırlanması və yayımı üçün peşəkar yanaşma tətbiq olunmalıdır. Lakin təəssüf ki, müasir dövrdə şagirdlərin ənənəvi kitab oxuma vərdişləri zəifləyib. Onlar daha çox rəqəmsal platformalardan məlumat əldə etməyə üstünlük verirlər. Buna görə də elmi, təhsil və mədəniyyətə dair proqramların rəqəmsallaşdırılması və vizual baxımdan cəlbedici formatda təqdim olunması olduqca vacibdir. 

Təəssüf hissi ilə qeyd etməliyik ki, televiziya kanallarında elm və təhsilə ayrılan vaxt olduqca azdır. Bəzən bu proqramlar reklam və gəlir gətirmədiyi üçün ön plana çəkilmir. Halbuki bu sahələr cəmiyyətin inkişafının təməlidir və uzunmüddətli perspektivdə elmi düşüncə, maariflənmə və mədəni inkişaf baxımından olduqca vacib rol oynayır. 

Düşünürəm ki, bu sahədə ictimai maarifləndirmə işlərinin genişləndirilməsi, sosial mediada elmi kontentin artırılması və bu istiqamətdə ictimai təşəbbüslərin təşviqi elmin, təhsilin və mədəniyyətin inkişafına ciddi töhfə verə bilər". 

Ekspertin sözlərinə görə, maarifləndirici proqramlar gənclərin elmə marağını artırmaq və neqativ halların qarşısını almaq baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. 

"Süni intellektin yaratdığı imkanlardan istifadə etməklə, digər sahələrdə olduğu kimi elm və texnologiya sahəsində də maraqlı və cəlbedici maarifləndirici videolar hazırlamaq mümkündür. Belə materiallar cəmiyyətin, xüsusilə gənclərin bu sahəyə marağını artırmaq baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıya bilər. Lakin bu zaman balansı qorumaq çox vacibdir. Maarifləndirici məzmunun effektivliyi üçün məlumatların təqdimatı planlı şəkildə qurulmalı, vaxt itkisinin qarşısı alınmalı və verilən informasiyalar konkret hədəfə yönəlməlidir. Yəni verilən vaxt çərçivəsində faydalı məlumatlar ötürülməli və bu prosesin nəticəsində gənclər elmi-texniki sahələrə daha çox maraq göstərməlidir. 

Digər tərəfdən, təhsil proqramlarının hazırlanmasında yalnız müəllim və pedaqoqların deyil, psixoloqların və mədəniyyət işçilərinin də iştirakı vacibdir. Belə proqramlar kompleks şəkildə hazırlandıqda, onların tərbiyəvi və maarifləndirici təsiri daha da güclənir. Xüsusilə zərərli vərdişlərin qarşısının alınması, neqativ halların azalması üçün belə yanaşma olduqca zəruridir. Fərqli sahələrin mütəxəssislərinin birgə iştirakı proqramın məzmununu daha da zənginləşdirəcək və onun real təsir gücünü artıracaq". 

Hər bir sahədə olduğu kimi, burada da yalnız dövlətin imkanlarına əsaslanmaq əvəzinə, özəl sektorun dəstəyi və iştirakı vacibdir. Özəl sektorun cəlb edilməsi proqramların daha çevik və effektiv hazırlanmasına şərait yarada bilər. Xüsusilə bürokratik əngəllərin daha az olması səbəbindən, özəl sektor qısa müddətdə konkret nəticəyə yönəlmiş layihələr təqdim edə bilər. Təbii ki, bu fəaliyyət dövlət nəzarəti və istiqamətləndirilməsi altında həyata keçirilməlidir. Lakin özəl sektorun təşəbbüskarlığı və operativliyi bu kimi maarifləndirici layihələrin reallaşmasında xüsusi rol oynaya bilər. 

Elmi-kütləvi, mədəni-maarif və təhsil proqramları cəmiyyətin formalaşmasında, milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasında, elmin populyarlaşdırılmasında və gələcək nəslin dünya səviyyəli mütəxəssis kimi yetişdirilməsində mühüm rol oynayır. Azərbaycanın bu sahədə atdığı addımlar, həyata keçirdiyi layihələr və gələcəyə dair planlar bu proqramların davamlı inkişafına və daha geniş auditoriyalara çatdırılmasına şərait yaradır. 

Bu istiqamətdə dövlət, cəmiyyət və fərd birgə çalışarsa, nəticədə daha elmi, daha mədəni və daha maarifli bir cəmiyyətin qurulması mümkündür. 

Səidə Ramazanova

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap edilmişdir.