Bakı və Tehran sabitliyin formulunu tapacaqmı?

Azərbaycan və İran arasındakı münasibətlər təkcə diplomatik yazışmalar və yüksək səviyyəli görüşlərlə məhdudlaşmır. Bu əlaqələr tarix, mədəniyyət, din, siyasi intriqalar və geosiyasi ambisiyalarla toxunmuş mürəkkəb və çoxqatlı bir naxışdır. Araz çayı ilə ayrılan bu iki ölkə əsrlər boyu əməkdaşlıq və rəqabət, dostluq və gizli inamsızlıq arasında incə bir tarazlıq saxlayıb. Bu gün, qlobal geosiyasətin tectonik dəyişikliklər dövrünü yaşadığı bir vaxtda, bu şahmat taxtasında hər bir hərəkət xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Pragmatizm diplomatiyası: iqtisadiyyat və geosiyasət arasında

2025-ci ilin fevralı Bakı və Tehran arasındakı münasibətlərin inkişafında yeni bir mərhələyə çevrildi. Azərbaycanın Baş naziri Əli Əsədovun İran İslam Respublikasına işgüzar səfərini sadəcə protokol səfəri kimi qiymətləndirmək olmaz - bu, ikitərəfli əməkdaşlığın yeni reallıqlarını əks etdirən bir siqnal idi.

Fevralın 17-də Əli Əsədov İranın birinci vitse-prezidenti Məhəmməd Rza Arif ilə görüş keçirdi. Görüşdə iqtisadi və investisiya əməkdaşlığından tutmuş enerji və humanitar layihələrə qədər geniş spektrdə məsələlər müzakirə olundu. Lakin əsas diqqət təkcə iqtisadi əlaqələrin deyil, həm də siyasi dialoqun əsas sütunlarından birinə çevrilə biləcək infrastruktur təşəbbüslərinə yönəldi.

Şərqi Zəngəzur - Naxçıvan dəhlizi layihəsi İran ərazisindən keçərək Azərbaycan üçün təkcə logistika baxımından deyil, həm də strateji baxımdan mühüm rol oynayır. Bakı çətin xarici siyasət şəraitində belə işləməyi bacardığını sübut edir. Bu kontekstdə Azərbaycanın iştirak etdiyi "Şimal-Cənub" nəqliyyat dəhlizinin genişləndirilməsi də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu layihə Azərbaycanın təkcə tranzit ölkə deyil, Avrasiya marşrutlarını birləşdirən əsas oyunçu kimi çıxış etdiyini göstərir. İran isə sanksiyalar şəraitində yeni bazarlara çıxış əldə etmək üçün Bakı ilə güclü əməkdaşlıq qurmaqda maraqlıdır.

Bununla belə, iqtisadi göstəricilərin arxasında heç də az əhəmiyyət daşımayan geosiyasi amillər dayanır. Son onillikdə Azərbaycan-İran münasibətləri müxtəlif çətinliklərdən keçib - qarşılıqlı ittihamlardan tutmuş ciddi böhrana çevrilə biləcək insidentlərə qədər. İran dəfələrlə Bakının Qərb və Türkiyə ilə yaxınlaşmasından narahatlığını ifadə edib, Azərbaycan isə Tehran tərəfindən dini və siyasi strukturlar vasitəsilə daxili işlərə müdaxilə cəhdlərini ehtiyatla izləyib. Buna baxmayaraq, siyasi pragmatizm üstünlük təşkil edir və Əli Əsədovun səfəri dialoqu konstruktiv məcraya yönəltmək cəhdi kimi qiymətləndirilə bilər.

Regional təhlükəsizlik: söz, yoxsa konkret addımlar?

Fevralın 18-də Əli Əsədov İran prezidenti Məsud Pəzeşkiyanla görüş keçirdi. Görüş zamanı rəsmi bəyanatlar nə qədər diplomatik olsa da, münasibətlərin mürəkkəb dinamikasını hiss etmək mümkün idi. İkitərəfli əməkdaşlığın gücləndirilməsinin vacibliyi vurğulansa da, əsas diqqət regional təhlükəsizlik məsələlərinə yönəldi.

Bu məqam ayrıca təhlilə layiqdir. Regional təhlükəsizlik sadəcə bəyanatlarda istifadə olunan ifadə deyil, Bakı və Tehran qarşısında duran mürəkkəb problemlərin kodlaşdırılmış adıdır. Cənubi Qafqazda vəziyyət hələ də gərgindir və İran hakimiyyəti Ermənistan, Rusiya və Qərblə bağlı prosesləri diqqətlə izləyir. Azərbaycan isə böyük qonşuları ilə münasibətlərində balansın qorunmasının əhəmiyyətini anlayır. Lakin əsas sual açıq qalır: İran Azərbaycanı bərabərhüquqlu tərəfdaş kimi görməyə hazırdırmı, yoxsa onu öz regional hesablamalarında sadəcə bir dəyişən kimi qiymətləndirir?

Bu səfərin Üçüncü Xəzər İqtisadi Forumu ilə üst-üstə düşməsi də təsadüfi deyildi. Əli Əsədov vurğuladı ki, Azərbaycan Xəzər dənizini rəqabət meydanı deyil, sülh, dostluq və əməkdaşlıq dənizi kimi görür. Bu diplomatik formul mühüm olsa da, real vəziyyət daha mürəkkəbdir. Xəzər regionu çoxdan çətin geosiyasi manevrlər meydanına çevrilib - təbii sərvətlərin bölüşdürülməsi məsələlərindən tutmuş, nüfuz uğrunda mübarizəyə qədər. Azərbaycan bu bölgədə öz maraqlarına sahibdir və Bakı İran, Rusiya, Türkmənistan və Qazaxıstanın maraqları arasında manevr etməyi bacarmalıdır.

İqtisadi göstəricilər müsbət dinamikanı əks etdirir. 2024-cü ildə Azərbaycan və İran arasında ticarət dövriyyəsi 580 milyon dollar təşkil edib və 20% artım göstərib. Həmin ilin ilk 11 ayında isə ticarət əməliyyatlarının həcmi 583,5 milyon dolları ötüb və ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 33,5% artım qeydə alınıb.

Lakin iqtisadi əməkdaşlıq yalnız statistik rəqəmlərlə ölçülmür. Rəşt-Astara dəmir yolu, Astaraçay üzərində yeni körpü, "Şimal-Cənub" dəhlizinin inkişafı kimi infrastruktur layihələri təkcə nəqliyyat obyektləri deyil, həm də regionun yeni arxitekturasını formalaşdıran əsas elementlərdir. Bu layihələr Azərbaycanın Avrasiya nəqliyyat şəbəkəsində daha da mühüm qovşaq halına gəlməsini təmin edir.

Bu səfər Bakı və Tehranın münasibətləri pragmatizm üzərində qurmaq istəyini nümayiş etdirdi. Azərbaycan öz müstəqilliyini qoruyaraq, qlobal və regional maraqlar arasında balansı saxlamağa davam edir. İran isə yeni tərəfdaşlar axtarmaqla yanaşı, qonşularına qarşı yanaşmalarını yenidən nəzərdən keçirmək məcburiyyətindədir.

Məsələ ondadır ki, bu dəyişikliklər nə qədər dərin olacaq. Bu səfər Azərbaycan-İran münasibətlərində yeni dövrün başlanğıcıdırmı, yoxsa sadəcə dəyişən geosiyasi vəziyyət fonunda taktiki bir addımdır? Bu sualın cavabını zaman göstərəcək. Lakin bir məsələ aydındır: Qafqazda və Xəzər regionunda yeni mərhələ başlayır və Bakı ilə Tehran bir-birini ciddi tərəfdaş kimi qəbul etməyə məcburdur.

Azərbaycan və İran arasındakı münasibətləri adi diplomatiya prizmindən qiymətləndirmək mümkün deyil. Bu, sadəcə iki qonşu dövlətin əlaqələri deyil - bu, əsrlər boyu davam edən dərin bir tarixi dramdır. Burada xalqların taleləri, imperiya ambisiyaları, dini ənənələr və siyasi hesablamalar bir-birinə qarışıb. Cənubi Qafqazın cənub sərhədlərində milli kimliklər geosiyasi reallıqlarla toqquşur, tarixi yaddaş isə müasir dövrün formalaşmasına təsir edən əsas amilə çevrilir.

XIX əsrin əvvəlinə qədər müasir Azərbaycan və İran torpaqları vahid bir imperiyanın - Fars imperiyasının tərkibində idi. Lakin qanlı və dağıdıcı Rusiya-Fars müharibələri regionun siyasi xəritəsini əbədi olaraq dəyişdirdi. 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi Azərbaycan xalqını iki dövlət arasında bölən taleyüklü bir xətt çəkdi. Şimal Rusiya imperiyasının tərkibinə keçdi, Cənub isə Fars dövlətinin tərkibində qaldı.

Bu bölünmə sadəcə sərhədlərin dəyişdirilməsi deyildi - bu, hər iki millətin şüurunda dərin iz buraxdı. Azərbaycan üçün bu, tarixi bir travmaya çevrildi, çünki milli birlik və İran azərbaycanlıları ilə mədəni yaxınlıq hissi hələ də, iki əsr keçməsinə baxmayaraq, canlı qalır. Tehran üçün isə bu məsələ həmişə bir dilemma olub: bir tərəfdən, ölkənin ərazi bütövlüyü ilə bağlı rəsmi ritorika, digər tərəfdən isə İrandakı azərbaycanlıların milli şüurunun artmasından doğan narahatlıq.

1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) elan edildikdə, Bakı Tehranla əlaqələri normallaşdırmağa çalışdı. Lakin İran yeni dövləti öz Cənubi Azərbaycanına potensial təhdid kimi görərək onun müstəqilliyini tanımaqdan uzun müddət imtina etdi. Yalnız 1919-cu ildə Bakıdan Tehrana rəsmi diplomatik nümayəndə heyəti göndərildi və tanınma prosesinə start verildi.

Lakin 1920-ci ildə Azərbaycanın sovetləşdirilməsi bu cəhdləri yarımçıq qoydu. Onlarca il boyunca Şimali və Cənubi Azərbaycan arasında sərhəd qapalı qaldı, Bakı və Tehran arasındakı əlaqələr isə "dondurulmuş vəziyyətdə" idi. Yalnız 1991-ci ildə SSRİ-nin dağılmasından sonra bu münasibətlər yenidən bərpa olundu. İran Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkələrdən biri oldu, lakin artıq o vaxtdan bəlli idi ki, tarixi ziddiyyətlər, etnik amillər və geosiyasi maraqlar bu münasibətləri olduqca mürəkkəbləşdirəcək.

Azərbaycan və İran arasındakı kültürel və etnik bağlar yüzilliklərə söykənir və bu, milli identiklik məsələsində olduqca mürəkkəb bir mənzərə yaradır. Hazırda İranda 15-30 milyon azərbaycanlı yaşayır ki, bu da ölkə əhalisinin 16-35%-ni təşkil edir. Bu, azərbaycanlıları farslardan sonra İrandakı ikinci ən böyük etnik qrup edir.

Azərbaycanlıların əsas yaşadığı bölgələr:

• Qərbi və Şərqi Azərbaycan vilayətləri
• Ərdəbil
• Zəncan
• Qəzvin
• Tehran və ətraf ərazilər

İran azərbaycanlıları ölkənin tarixində mühüm rol oynayıb. Onların arasında tanınmış dövlət xadimləri, islahatçılar, hərbi liderlər və dini fiqurlar olub. Məsələn, Məhəmməd Müsəddiq - neft sənayesinin milliləşdirilməsi uğrunda mübarizəsi ilə tanınan İranın keçmiş baş naziri idi. Digər nüfuzlu şəxs isə Əmir Kəbir - XIX əsrin görkəmli islahatçısı olub.

Buna baxmayaraq, rəsmi Tehran həmişə azərbaycanlıların milli şüurunun yüksəlməsindən ehtiyat edib. Dil məsələsi İranda ən həssas problemlərdən biridir. Azərbaycan dili gündəlik həyatda geniş istifadə olunsa da, dövlət səviyyəsində fars dilinin kölgəsində qalır. Azərbaycan dilinin məktəblərdə tədrisi məsələsi vaxtaşırı gündəmə gətirilsə də, İran hakimiyyəti bu təşəbbüslərə ehtiyatla yanaşır.

Buna baxmayaraq, Cənubi Azərbaycan xalqının kimliyi folklorda, musiqidə və adətlərdə özünü qoruyub saxlayır. Muğam, aşıq sənəti və Novruz ənənələri göstərir ki, tarixi ayrılıq bu mədəniyyətin ruhunu məhv edə bilməyib.

Lakin tarixdə açıq qarşıdurmalar da olub. 2006-cı ildə İranın "Iran" qəzetində azərbaycanlıları təhqir edən karikatura dərc edildikdən sonra Təbriz, Urmiya və Ərdəbildə kütləvi etirazlar baş verdi. Nümayişlər İran hakimiyyəti tərəfindən sərt şəkildə yatırıldı. Bu hadisə Tehrana ciddi bir siqnal oldu: Cənubi Azərbaycan problemi təkcə mədəni irs deyil, həm də siyasi reallıqdır və istənilən an ciddi hərəkatın başlanğıcına çevrilə bilər.

Siyasi gərginliyə baxmayaraq, iqtisadi əməkdaşlıq Bakı və Tehran arasında mühüm bağlardan biri olaraq qalır. 2024-cü ildə Azərbaycan və İran arasında ticarət dövriyyəsi 580 milyon dollar təşkil edərək 20% artım göstərib. Həmin ilin ilk 11 ayında isə ticarət dövriyyəsi 583,5 milyon dollara çatıb ki, bu da ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 33,5% artım deməkdir.

Əsas əməkdaşlıq sahələrindən biri nəqliyyat infrastrukturudur. Rəşt-Astara dəmir yolu və Astaraçay üzərindəki körpü kimi birgə layihələr "Şimal-Cənub" nəqliyyat dəhlizinin mühüm hissəsidir və Azərbaycanın Avrasiya nəqliyyat arteriyasında əsas oyunçulardan birinə çevrilməsinə xidmət edir.

Bununla belə, bu əməkdaşlıqda bir sıra risklər mövcuddur. İran ənənəvi olaraq Azərbaycanı öz təsir dairəsində görməyə çalışır, Bakı isə müstəqil və balanslaşdırılmış xarici siyasət kursunu nümayiş etdirir. Xüsusilə, Azərbaycanın Türkiyə ilə yaxın müttəfiqlik əlaqələri və İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra bölgədə artan nüfuzu Tehran üçün ziddiyyətli hisslər yaradır.

Azərbaycan və İran arasındakı münasibətlər daim pragmatizm və tarixi yaddaş, iqtisadi maraqlar və siyasi qarşıdurma arasında balanslaşdırılır. Bakı öz milli maraqlarını qorumaq üçün geosiyasi maneələri aşmağa çalışır, Tehran isə Cənubi Qafqazda öz təsir imkanlarını saxlamaq niyyətindədir.

Bu münasibətlərin hansı istiqamətə yönələcəyi zamanla bəlli olacaq. Lakin bir məsələ dəqiqdir: Azərbaycan və İran arasındakı geosiyasi şahmat oyunu hələ yeni başlanır.

Bakı İranla dialoqunda öz geosiyasi əhəmiyyətindən istifadə edərək balanslaşdırılmış yanaşma nümayiş etdirir. Tehran isə, daxili qorxularına baxmayaraq, yeni reallığı qəbul etməyə məcburdur: Azərbaycan təkcə qonşu deyil, regional qaydaları dəyişdirməyə qadir olan güclü aktordur.

Əsas sual açıq qalır: bu mürəkkəb diplomatik oyun qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq ruhunda aparılacaqmı, yoxsa əsrlər boyu yığılıb qalmış ziddiyyətlər gündəliyi diktə etməyə davam edəcək? Tarix hələ bu suala son nöqtəni qoymayıb.

Siyasi gərginliklərə və geosiyasi ixtilaflara baxmayaraq, Azərbaycan və İran arasında iqtisadi əməkdaşlıq sabit inkişaf tendensiyasını nümayiş etdirir. Dəyişən qlobal şəraitdə hər iki dövlət anlayır ki, iqtisadiyyat ideoloji fərqləri yumşalda və dialoqu praqmatik prinsiplər üzərində qurmağa imkan verən əsas təməl ola bilər.

Son illər ərzində ikitərəfli ticarət, investisiya layihələri və infrastruktur əməkdaşlığı xeyli genişlənib. 2024-cü ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 580 milyon dollara çatıb ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 20% artım deməkdir. 2024-cü ilin ilk 11 ayında isə bu rəqəm 583,5 milyon dollar təşkil edib və 2023-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 33,5% artım qeydə alınıb. Bu rəqəmlər xarici çağırışlara baxmayaraq, iqtisadi əlaqələrin müsbət dinamika ilə inkişaf etdiyini sübut edir.

İki ölkə arasında ticarət balansı onların iqtisadiyyatlarının qarşılıqlı tamamlayıcılığını əks etdirir.

Azərbaycan İrana ixrac edir:

• Neft məhsulları və kimya sənayesi məhsulları;
• Elektrik enerjisi;
• Alüminium və metallurgiya məhsulları;
• Kənd təsərrüfatı və qida məhsulları.

İran Azərbaycana ixrac edir:

• Tikinti materialları;
• Meyvə, tərəvəz və kənd təsərrüfatı məhsulları;
• Məişət texnikası;
• Avtomobil hissələri və sənaye avadanlıqları.

İqtisadi əlaqələrin artması yalnız ticarət dövriyyəsinin genişlənməsi ilə deyil, həm də strateji maraqların üst-üstə düşdüyü böyük infrastruktur və enerji layihələri ilə əlaqəlidir.

Əsas əməkdaşlıq istiqamətləri

1. Enerji sektoru: Araz çayı üzərində strateji layihələr

Azərbaycan və İran enerji sahəsində, xüsusilə su elektrik stansiyaları üzrə əməkdaşlığı genişləndirir. Ən mühüm layihələrdən biri Xudafərin və Qız Qalası hidroqovşaqlarının inşasıdır.

• 2024-cü ilin may ayında Xudafərin hidroqovşağının istismara verilməsi və Qız Qalası hidroqovşağının açılışı baş tutub.
• Bu obyektlər Azərbaycanda 250 min hektar, İranda isə 150 min hektar kənd təsərrüfatı torpaqlarının suvarma imkanlarını yaxşılaşdıracaq.
• 280 MVt gücündə elektrik enerjisi istehsalı nəzərdə tutulur ki, bu da sərhəd bölgələrinin enerji təminatını gücləndirəcək.
• Hidroqovşaqların idarə olunması iki ölkə arasında imzalanmış hökumətlərarası saziş əsasında həyata keçirilir və bu, su resurslarının bölüşdürülməsi üzərində nəzarəti təmin edir.

Bundan əlavə, Azərbaycan, İran və Rusiya enerji sistemlərinin sinxronizasiyası layihəsi müzakirə olunur. Bu təşəbbüs "Şimal-Cənub" enerji dəhlizinin yaradılması baxımından strateji əhəmiyyət kəsb edir və bölgənin enerji təhlükəsizliyini möhkəmləndirə bilər.

2. Nəqliyyat və infrastruktur: Gələcəyin dəhlizləri

Azərbaycan və İran üçün ən vacib əməkdaşlıq sahələrindən biri nəqliyyat-logistika və infrastruktur layihələridir. Bu layihələr regionun yük daşımaları və iqtisadi dövriyyəsinə birbaşa təsir göstərir.

• Azərbaycan və İran "Şimal-Cənub" Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin əsas iştirakçılarından biridir. Bu marşrut Hindistanı, İranı, Azərbaycanı, Rusiyanı və Avropanı birləşdirir.
• Rəşt-Astara dəmir yolu bu dəhlizin əsas seqmentlərindən biri hesab edilir və 2025-ci ildə tamamlanması planlaşdırılır.
• Astaraçay üzərində avtomobil və dəmir yolu körpüsünün inşası yük daşımalarının müddətini əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaq və logistik xərcləri minimuma endirəcək.

Lakin xüsusi maraq doğuran layihələrdən biri Şərqi Zəngəzur - Naxçıvan dəhlizidir. Bu marşrut Ermənistan ərazisindən yan keçərək Azərbaycanın əsas ərazilərini Naxçıvanla birləşdirəcək və bunun üçün İran ərazisindən keçən avtomobil və dəmir yolu əlaqələri qurulacaq.

Bu layihənin reallaşması:

• Azərbaycan və İran arasında yeni nəqliyyat arteriyasının formalaşmasına;
• Naxçıvanın Azərbaycanın əsas ərazisi ilə birbaşa bağlantısının təmin olunmasına;
• Orta Asiya, Cənubi Qafqaz və Yaxın Şərq arasında ticarət və tranzitin inkişafına yeni perspektivlər açacaq.

Bu dəhliz eyni zamanda İranın tranzit gəlirlərini artıracaq, çünki onun ərazisindən keçən beynəlxalq yükdaşımalar mühüm iqtisadi fayda gətirəcək.

Azərbaycan və İran arasındakı münasibətlər pragmatizm və tarixi yaddaş, iqtisadi maraqlar və siyasi ziddiyyətlər arasında bir balans oyunudur. Bakı öz maraqlarını qorumaq üçün strateji səbir və incə diplomatik gedişlər nümayiş etdirir, Tehran isə yeni reallıqlarla barışaraq Azərbaycanı bölgənin dəyişməz geosiyasi amili kimi qəbul etmək məcburiyyətindədir.

Bölgədə İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra formalaşan yeni geosiyasi düzən Azərbaycanın mövqelərini gücləndirib və onu Cənubi Qafqazda təkcə hərbi deyil, həm də iqtisadi və diplomatik baxımdan əsas oyunçuya çevirib.

Bütün bu reallıqlar fonunda əsas sual açıq qalır: Bakı və Tehran arasında bu tarixi diplomatik oyun hansı qaydalarla davam edəcək? Qarşılıqlı əməkdaşlıq və qarşılıqlı fayda prinsipləri üstünlük təşkil edəcəkmi, yoxsa əsrlər boyu yığılan ziddiyyətlər hələ də münasibətlərin gedişatına təsir göstərəcək?

Tarix hələ bu suala son cavab verməyib, lakin Azərbaycan artıq regional nizamın dəyişdirilməsində əsas qüvvələrdən biri kimi öz mövqeyini möhkəmləndirib.

3. Kənd təsərrüfatı: aqrar sektorun birgə inkişafı

Kənd təsərrüfatı Azərbaycan və İran arasındakı əməkdaşlığın perspektivli istiqamətlərindən biri olaraq qalır. 2024-cü ildə hər iki ölkə aşağıdakı məsələləri əhatə edən yeni sazişlər imzalayıb:

• Sərhəd bölgələrində birgə kənd təsərrüfatı zonalarının yaradılması;
• Azərbaycanın taxıl, pambıq və meyvə ixracının İran bazarına genişləndirilməsi;
• Qız Qalası hidroqovşağı ilə əlaqəli suvarma torpaqlarının səmərəli istifadəsi.

Bu əməkdaşlıq qlobal ərzaq təhlükəsizliyinin aktuallığı fonunda daha da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının sabit təminatı strateji faktor olaraq iqtisadi və geosiyasi prioritetlər sırasında yer alır.

İqtisadi tendensiyalar göstərir ki, hər iki ölkə əməkdaşlığın dərinləşdirilməsinə sadiqdir. Proqnozlara görə, 2026-cı ilə qədər Azərbaycan və İran arasında ticarət dövriyyəsi 1 milyard dolları keçə bilər ki, bu da ikitərəfli ticarət üçün yeni rekord olacaq.

Bununla belə, iqtisadi rasionalizm Bakı və Tehranı əməkdaşlığa sövq etsə də, siyasi reallıqlar və geosiyasi çağırışlar münasibətlərin ümumi inkişaf trayektoriyasına təsir etməkdə davam edir.

Siyasi çağırışlar və müasir reallıqlar

Azərbaycan və İran arasındakı əlaqələr pragmatik əməkdaşlıq və gizli rəqabət arasında incə balansı qoruyur. İkitərəfli münasibətlərdəki gərginliklər təkcə tarixi və etnik amillərlə deyil, həm də strateji geosiyasi faktorlarla bağlıdır.

Əsas ziddiyyətlərin kökündə dayanan amillər:

Geosiyasi faktorlar - Azərbaycanın Türkiyə və Qərb ilə strateji tərəfdaşlıq əlaqələri Tehranda narahatlıq doğurur. Bakı Ankaranın Cənubi Qafqazda rolunu gücləndirdikcə, İran bölgədəki balansın dəyişməsindən ehtiyatlanır. Tarixi amillər - İranda çoxmilyonluq azərbaycanlı əhalinin mövcudluğu və onların milli şüurunun güclənməsi Tehran üçün potensial təhlükə hesab edilir. Regional təhlükəsizlik - Bakı və Tehran Cənubi Qafqazdakı proseslərə, Ermənistanın roluna və qlobal oyunçularla münasibətlərə fərqli yanaşır.

Bakı balanslaşdırılmış siyasət yürüdərək İranla qarşılıqlı iqtisadi rıçaqlardan istifadə etməklə dayanıqlı dialoq platforması yaratmağa çalışır. Tehran isə Azərbaycanı strateji cəhətdən vacib, lakin mürəkkəb tərəfdaş kimi qiymətləndirir.

İnfrastruktur layihələri, enerji təşəbbüsləri və ticarət dövriyyəsinin artımı bölgədə sabitliyin möhkəmlənməsinə xidmət edən əsas elementlərdən biri kimi çıxış edir.

Əsas sual budur: Bakı və Tehran iqtisadi əməkdaşlığı siyasi dialoq üçün təsirli bir vasitəyə çevirə biləcəklərmi, yoxsa ziddiyyətlər əlaqələrə davamlı məhdudiyyətlər qoymağa davam edəcək?

Bir məqam aydındır: iqtisadi reallıqlar Azərbaycan və İranı əməkdaşlığı davam etdirməyə məcbur edir. Qarşılıqlı maraqlar çərçivəsində hər iki ölkə əməkdaşlıq formatını qorumaq və yeni imkanlar tapmaq üçün yollar axtarmağa davam edəcək.

Yanvar 2025-ci ildə Azərbaycan və İran arasındakı münasibətlərin nə qədər həssas və kövrək olduğunu göstərən yeni gərginlik dalğası baş verdi. Bakıdakı İran səfirliyinin müvəqqəti işlər vəkili Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə çağırıldı.

Gərginlik İranın Ərdəbil şəhərində keçirilən rəsmi tədbirdə səsləndirilən bəzi təhqiredici ifadələrdən sonra yarandı. Tədbirin keçirildiyi Ərdəbil əsasən azərbaycanlıların yaşadığı şəhərlərdən biridir və İran rəsmisinin bəzi çıxışları Bakıda provokasiya və qeyri-dost mövqe kimi qiymətləndirildi.

Azərbaycanın reaksiyası:

• Bakı rəsmi etiraz notası təqdim etdi və Tehran rəhbərliyindən açıqlama tələb etdi.
• Azərbaycan hakimiyyəti bəyan etdi ki, belə çıxışlar ikitərəfli münasibətlərə ziyan vurur və ciddi nəticələrə səbəb ola bilər.
• Azərbaycan bu kimi hallar təkrarlanacağı təqdirdə diplomatik münasibətlərin daha da pisləşə biləcəyi mesajını verdi.

Bu hadisə bir daha göstərdi ki, Azərbaycan və İran arasındakı münasibətlərdə hər an yeni gərginlik ocaqları yarana bilər və tərəflər arasındakı etimadın tam bərpa olunması çətindir.

Bakı və Tehran gələcək münasibətlərdə qarşılıqlı hörmət və iqtisadi praqmatizm prinsipini əsas götürəcəkmi? Yoxsa əsrlər boyu yığılan ziddiyyətlər, geosiyasi maraqlar və ideoloji fərqlər yenə də əməkdaşlığı kölgədə qoyacaq?

Azərbaycan artıq özünü Cənubi Qafqazda regional nizamı formalaşdıran əsas güc mərkəzi kimi təsdiqləyib. İran isə bu reallığı qəbul etməli və gələcək münasibətlərdə Azərbaycanın maraqlarını nəzərə almağı öyrənməlidir.

Rəsmi Tehran bəyan edib ki, Ərdəbildə səsləndirilən ifadələrə görə məsuliyyət daşımır. Lakin bu cavab Azərbaycan tərəfini qane etməyib.

Bu diplomatik insident Bakı və Tehran arasındakı gərgin münasibətlərin ilk nümunəsi deyil. Bu cür hadisələr mütəmadi olaraq baş verir və tərəflər arasında gizli etimadsızlığın mövcudluğunu bir daha təsdiqləyir.

• 2022-ci ildə Azərbaycan öz səfirliyini bağlamağa məcbur oldu. Səbəb Tehrandakı səfirliyə silahlı hücum idi ki, bu zaman bir səfirlik əməkdaşı həlak oldu. Bu hadisə Bakıda şok effekti yaratdı və münasibətləri kəskin şəkildə pisləşdirdi.
• 2023-cü ildə tərəflər arasında casus qalmaqalları və Bakıda İran agentlərinin həbs olunması ilə bağlı qarşılıqlı ittihamlar səsləndi.
• 2024-cü ildə Tehran Bakı-Ankara strateji tərəfdaşlığının dərinləşməsinə və Azərbaycan-İsrail münasibətlərinin inkişafına açıq şəkildə narazılıq bildirdi.

Hər belə insident göstərir ki, Azərbaycan və İran arasındakı diplomatiya stabilliyə deyil, davamlı maraqlar toqquşmasına əsaslanır.

Son illər Rusiya və İranın geosiyasi yaxınlaşması Cənubi Qafqazda qüvvələr balansını dəyişdirən mühüm faktorlardan birinə çevrilib.

Moskva-Tehran alyansını gücləndirən amillər:

Ukrayna münaqişəsi: Qərb sanksiyaları Moskva və Tehranı strateji müttəfiqə çevirib, çünki hər iki ölkə ABŞ və Avropanın təzyiqlərinə qarşı birlikdə çıxış edir. Hərbi əməkdaşlıq: Rusiya İran istehsalı olan pilotsuz uçuş aparatlarını geniş şəkildə istifadə edir. Eyni zamanda, Tehran Rusiyanın qabaqcıl hərbi texnologiyalarına çıxış əldə etməkdə maraqlıdır. İqtisadi əlaqələr: 2024-cü ildə Rusiya-İran ticarət dövriyyəsi 5 milyard dolları ötüb və tərəflər energetika, nəqliyyat və logistika sahələrində əməkdaşlığı daha da genişləndirməyi planlaşdırır.

Bu yaxınlaşma Azərbaycanın maraqlarına necə təsir edə bilər?

Moskva və Tehranın yaxınlaşması İranın regiondakı təsirini gücləndirə bilər ki, bu da Azərbaycanın geosiyasi manevrlərini çətinləşdirəcək. Bakı müstəqil xarici siyasət yürütməyə davam etsə də, İranın artan iddiaları və Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı rolu Azərbaycanın yeni çağırışlarla üzləşəcəyini göstərir.

Azərbaycan, Rusiya və İranın birgə iştirak etdiyi "Şimal-Cənub" Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi Asiya ilə Avropa arasında mühüm ticarət arteriyasına çevrilir. Bu layihə Hindistanı və Fars Körfəzini Azərbaycan və Rusiya vasitəsilə Avropaya bağlamağı nəzərdə tutur.

Maliyyə və logistika göstəriciləri:

• Ümumi investisiya dəyəri - 25 milyard dollar
• Marşrutun ümumi uzunluğu - 7 200 km
• 2024-cü ildə yük dövriyyəsi - 15 milyon ton
• 2030-cu ilə qədər hədəf - 30 milyon ton yük daşımaları
• Rəşt-Astara dəmir yolunun tamamlanma tarixi - 2025-ci ilin sonu

Bu dəhliz Azərbaycanın logistika sahəsində rolunu daha da artıraraq onu Avrasiya ticarətində əsas qovşaqlardan birinə çevirir. Bakı şimal və cənub bazarları arasında əsas tranzit mərkəzi kimi çıxış edəcək və bu, iqtisadi cəhətdən böyük üstünlüklər qazandıracaq.

Lakin Azərbaycan üçün müəyyən risklər də var:

• Rusiya və İran bu dəhlizi Bakıya təzyiq vasitəsi kimi istifadə edə bilər.
• Moskva və Tehran iqtisadi layihələrdə Bakıdan geosiyasi güzəştlər tələb edə bilər.
• Azərbaycanın xarici siyasət balansına təsir göstərə biləcək əlavə regional oyunçuların prosesə daxil olması mümkündür.

Bu səbəbdən Azərbaycan "Şimal-Cənub" dəhlizindən maksimum iqtisadi fayda götürməyə çalışarkən, onun geosiyasi nəticələrini də diqqətlə nəzərə almalıdır.

Azərbaycan və İran arasındakı münasibətlər ən mürəkkəb diplomatik sınaqlardan biri olaraq qalır. Siyasi gərginliklərə baxmayaraq, ticarət və infrastruktur əməkdaşlığı sabit inkişaf xətti nümayiş etdirir.

Lakin Bakı qarşıda mürəkkəb seçim qarşısındadır:

İranla iqtisadi tərəfdaşlıq Azərbaycanın regional təsirini genişləndirir və yeni imkanlar yaradır. Eyni zamanda, Moskva-Tehran yaxınlaşması Cənubi Qafqazda güc balansına təsir edərək Azərbaycanın manevr imkanlarını məhdudlaşdıra bilər.

Bakı xarici siyasət müstəqilliyini qoruyaraq, böyük regional oyunçuların təzyiqlərinə müqavimət göstərməlidir.

Azərbaycan və İran arasındakı münasibətlər təkcə diplomatik müzakirələrdən ibarət deyil - bu, tarixi miras, iqtisadi maraqlar və geosiyasi reallıqlarla yoğrulmuş mürəkkəb bir oyundur.

Bakı və Tehran münasibətlərini hansı amillər formalaşdıracaq?

• İqtisadi reallıqlar - iki ölkə əməkdaşlığa məcburdur, çünki ticarət və tranzit gəlirləri onların strateji maraqlarına uyğundur.
• Geosiyasi maraqlar - İranın iddialı regional siyasəti və Rusiya ilə yaxınlaşması Azərbaycan üçün yeni risklər yaradır.
• Sabitliyin saxlanması - Bakı müstəqilliyini qoruyaraq Tehranla münasibətlərdə balanslı siyasət yürütməlidir.

Bu fonda əsas sual açıq qalır: Azərbaycan və İran iqtisadi əməkdaşlığı dayanıqlı siyasi dialoqa çevirə biləcəklərmi? Yoxsa tarixi və geosiyasi ziddiyyətlər tərəflərin yaxınlaşmasına mane olacaq?

Bu sualın cavabını qəbul ediləcək diplomatik qərarlar və gələcək illərdə regionda baş verəcək geosiyasi dəyişikliklər verəcək. Lakin Azərbaycan artıq Cənubi Qafqazda geosiyasi təsir gücünü artıraraq, oyunun əsas oyunçularından birinə çevrilib.

BAKUNETWORK.ORG