Sərhədsiz dünya (tractatus)

Firuz MUSTAFA

   SÖZÖNÜ

                                              Və yaxud Gələcək dünyanın yığcam layihəsi

"Sərhədsiz dünya" bir növ gələcək dünyanın ilkin (həm də müəyyən mənada yarımçıq, natamam) eskizidir. Amma müəllifin niyyəti heç də utopik, xəyali, idealist cəmiyyət haqqında mülahizə yürüdüb oxucunu yayğın, şirin illüziyalar səltənətinə dəvət etməkdən ibarət deyildir. Əsərdə bəşəriyyətin yaxın gələcəkdəki inkişaf və fəaliyyət tendensiyasının əsas istiqamətləri elmi-fəlsəfi aspektdə təhlil edilir, bir sıra ümumiləşdirmələr aparılır. Ciddi və "təhlükəli" bir problem haqqında söhbət açan, "neokosmopolit" kimi təqdim oluna biləcəyindən çəkinməyən, irəli sürdüyü nəzəri müddəaların tətbiqinə tamamilə əmin olan tədqiqatçı, öz qənaətlərini optimistcəsinə təqdir və müdafiə edir.

Müəllif (filosof-yazıçı Firuz Mustafa) özünün axtarış prizmasından keçirdiyi problemin mürəkkəbliyini, zəngin, rəngarəng, polifonik mahiyyətini dərk etməklə yanaşı, bir çox hallarda bilərəkdən "ənənəvi" tədqiqat metod və metodologiyasından yan keçərək sadə təhlil manerasına üstünlük vürmişdir; axı əsər təkcə dar ixtisas sahəsinin adamları üçün deyil, habelə geniş oxucu auditoriyası üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Bizə elə gəlir ki, dərki və həlli ilk baxışda parodoksal üslub və təfsirdə təqdim olunan, artıq qeyd edildiyi kimi, burada ilkin eskizləri çəkilən problemin çözümü və tədqiqi gələcəkdə yeni nüanslarla zənginləşib təkmilləşəcək.  Açıq cəmiyyət, heç zaman qapalı, qaranlıq, birtərəfli, antihumanist "elmi" müddəaları qəbul edə bilməz. Biz əminik ki, iyirmi  birinci   əsr (yeri gəlmişkən, sizə təqdim edilən əsərin əsas variantı "XX1 əsr" jurnalında dərc edilib- bunun özü də rəmzi məna daşıyır!) parçalanmadan çox birləşməyə, bütövlüyə can atacaq. Dünya yeni minilliyin astanasındadır. Biz bu əsəri həm də ikinci minilliyə epiloq (sözardı), üçüncü  minilliyə isə proloq (sözönü) hesab edirik.

1.

...və lap son­da Söz ya­ra­nıb.

Hər hal­da Sö­zə qə­dər Biz ya­ran­mı­şıq. Söz biz­dən əzəl ya­ran­say­dı, bəl­kə də, bu qə­dər sö­zə eh­ti­yac qal­maz­dı.

Söz biz­dən əv­vəl ya­ran­say­dı, qı­lın­ca-qal­xa­na eh­ti­yac ol­maz­dı...

Söz biz­dən qa­baq do­ğul­say­dı, Dün­ya par­ça­lan­maz­dı, bö­lün­məz­di..

Mən Mü­qəd­dəs ki­tab­da de­yi­lən kə­la­mın ək­si­nə mü­la­hi­zə yü­rüt­mək niy­yə­tin­də de­yi­ləm və heç də hər şe­yi hər­fi-müs­tə­qim məna­da dərk edib içim­dən ke­çir­mək niy­yə­ti güd­mü­rəm. Əs­la! İn­san tə­fək­kü­rü me­to­mar­foz­lar­la, epi­tet­lər­lə, idi­om­lar­la zən­gin­dir. Hi­per­bo­la və təş­beh­lər tək­cə ağ­lı­mı­zı yox, elə­cə də dün­ya­mı­zı bə­zə­yir. Fə­qət, adam hər­dən­bir ide­ya­lar kəh­kə­şa­nın­dan ay­rı­lıb re­al qay­ğı­lar səl­tə­nə­ti­nə də təş­rif bu­yur­maq is­tə­yir...

Bir də ki, bu gün hə­qi­qət və ger­çək­lik­lə­rin əsa­sın­da il­biz ki­mi, işıl­da-bö­cək ki­mi qə­ri­bə par­laq­lı­ğa ma­lik şüb­hə, şək­kak­lıq da­ya­nır...

Biz tək­cə öz ina­mı­mı­zın de­yil, ha­be­lə öz şüb­hə­lə­ri­mi­zin öv­la­dı­yıq...

Dün­ya­ya öz gö­zü­müz­lə bax­dıq - gö­zəl­dir.

Dün­ya­ya ağ­lı­mı­zın gö­züy­lə ba­xı­rıq - ol­duq­ca gö­zəl­dir.

Dün­ya­ya ürə­yi­mi­zin gö­züy­lə bax­saq - da­ha gö­zəl olar.

Dün­ya­ya özü­müz, öz ya­rat­dı­ğı­mız və bi­zi ya­ra­dan ki­mi ya­naş­saq - Dün­ya bi­zim bu dün­ya­da­kı cən­nə­ti­mi­zə çev­ri­lər...

2.

"...Al­lah ağıl pay­la­yan­da in­san­lar­la çox əda­lət­li rəf­tar edib: heç kəs öz ağ­lı­nın az­lı­ğın­dan şi­ka­yət­lən­mir". Za­ra­fat­ya­na söy­lən­miş bu fi­kir­də hə­qi­qət nü­ans­la­rı da yox de­yil­dir; hər kə­sin öz ağ­lı, öz dü­şün­cə­si, öz dün­ya­du­yu­mu möv­cud­dur. Hər kəs dün­ya­nı öz ağıl im­kan­la­rı sə­viy­yə­sin­də dərk edib qiy­mət­lən­di­rir... Və hər bir dər­ket­mə­nin öz zid­diy­yət­lə­ri, la­bi­rint­lə­ri, mü­rək­kəb­lik­lə­ri var­dır. Dər­ket­mə sub­yek­tiv ha­di­sə ol­sa da, ob­yek­tiv amil­lər­dən xa­li de­yil­dir. Dün­ya isə, məlum­dur ki, ob­yek­tiv möv­cud­luq­dur; la­kin bu ob­yek­tiv­li­yin özün­də sub­yek­tiv nü­ans­la­rın giz­lən­di­yi­ni eti­raf et­mək gə­rək­dir; bu məna­da, "sub­yek­tiv dün­ya­nın" var­lı­ğı qə­bul olun­ma­lı­dır.

Dün­ya və onun möv­cud­lu­ğu, ma­hiy­yə­ti haq­qın­da söy­lə­ni­lən fi­kir­lə­rin, ya­zı­lan əsər­lə­rin sa­yı bəl­kə də dün­ya­nın ya­şı qə­dər­dir. Mən il­kin an­lam­da, dün­ya de­yər­kən, bə­şər öv­la­dı­nın ya­şa­dı­ğı mə­ka­nı nə­zər­də tu­tu­ram. Haq­qın­da söh­bət ge­dən bu "ba­la­ca dün­ya" qa­lak­ti­ka­nın, kai­na­tın ay­rıl­maz tər­kib his­sə­si­dir. Və el­mə hə­lə­lik in­san nəs­li­nin, ümu­miy­yət­lə, can­lı alə­min ya­şa­dı­ğı ye­ga­nə bir pla­net - Yer kü­rə­si məlum­dur. Biz ha­mı­mız Yer ad­lı gə­mi­nin sər­ni­şin­lə­ri­yik.

Yer - bi­zim ha­mı­mı­zın ümu­mi Və­tə­ni­dir. Bu Və­tən­də qa­ra­lar və ağ­lar, tox­lar və ac­lar, ağıl­lı­lar və də­li­lər, sağ­lam­lar və əlil­lər... ya­şa­yır.

Dün­ya pa­ro­dok­sal pa­ra­metr­lər­lə bö­lüş­dü­rü­lüb; qi­tə­lə­rə, döv­lət­lə­rə, şə­hər­lə­rə, kənd­lə­rə... mil­lət­lə­rə, irq­lə­rə, xalq­la­ra, tay­fa­la­ra... si­nif­lə­rə, so­si­al qrup­la­ra, mömin­lə­rə, ate­ist­lə­rə... xü­la­sə, ən xao­tik prin­sip­lə­rə, prin­sip­siz möv­qe­lə­rə gö­rə bö­lüş­dü­rü­lən dün­ya­nın vəh­də­ti, va­hid qa­nun və qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rı çox za­man boz-bu­la­nıq fi­kir­lə­rin ar­xa­sın­da-giz­lin­də qa­lıb.

Dün­ya haq­qın­da çox ya­zı­lıb: həm el­mi-fəl­sə­fi, həm də bə­dii-pub­li­sis­tik ya­zı­lar­da dün­ya və onun qa­nun­la­rı ən müx­tə­lif ra­kurs­lar­dan təh­li­lə cəlb olu­nub. Dün­ya­nı həm də­yiş­dir­mə­yə, həm də izah et­mə­yə cəhd edən­lə­rin­sə, sa­yı-he­sa­bı yox­dur. Fə­qət dün­ya­nın ən müx­tə­lif qütb və pa­ra­lel­lə­ri­nə sə­pə­lən­miş fərd­lə­rin dün­ya haq­qın­da­kı tə­səv­vür­lə­rin­də da­ha çox na­ta­mam­lıq, ya­rım­çıq­lıq nə­zə­rə çar­pır; bir növ, dün­ya­da lo­kal fi­kir mü­ha­ri­bə­lə­ri ge­dir və bu "mü­ha­ri­bə­lə­rin" acı nə­ti­cə­lə­ri göz qa­ba­ğın­da­dır: ha­mı­ya mən­sub olan Yer kü­rə­si tək­cə fi­zi­ki yox, mənə­vi "ça­ta" da məruz qa­lıb; dün­ya bir­ləş­mək əvə­zi­nə, par­ça­lan­ma­ğa da­ha çox meyl­li­dir; hal­bu­ki mən­ti­qə söy­kə­nil­sə, əks pro­ses get­mə­li­dir. Bü­tün hal­lar­da "bir­ləş­mə­yə" ma­ne olan aş­kar və giz­li qüv­və­lər möv­cud­dur. Bu qüv­və­lər bəzən­ kor­tə­bii, bəzənsə şü­ur­lu su­rət­də in­san cə­miy­yə­ti­nin tə­bii in­ki­şaf pro­se­si­nə əks-təsir gös­tə­rir və bir növ dün­ya­nın can­lı sər­həd di­rək­lə­ri­nə çev­ri­lə­rək mik­ro­döv­lət­lər ya­ra­dır­lar. Hal­bu­ki in­san mak­ro­dün­ya­da, mak­ro­döv­lət­də, mak­ro­mü­hit­də ya­şa­ma­lı­dır.

Bu gün (və hə­mi­şə) in­san­lı­ğın dü­çar ol­du­ğu bü­tün məh­ru­miy­yət­lər üçün in­san­la­rın öz­lə­ri­ni it­ti­ham et­mək la­zım­dır... Heç za­man unut­maq ol­maz ki, əzab və ağ­rı­la­rı­mı­zın, sə­fa­lət və rə­za­lə­ti­mi­zin əsa­sın­da hə­mi­şə bi­zim qey­ri-sağ­lam tə­lə­bat­la­rı­mız, is­teh­lak­çı psi­xo­lo­gi­ya­mız, mənə­viy­yat­sız­lı­ğı­mız, mə­də­niy­yət­siz­li­yi­miz da­ya­nıb. Bu, qon­dar­ma, ya­lan söh­bət­dir ki, hər han­sı bir cə­miy­yət­də əv­vəl­cə iq­ti­sa­di­ya­tı yük­səlt­mək, "bol­luq ya­rat­maq", son­ra, ən axır­da mə­də­niy­yət ba­rə­də dü­şün­mək la­zım­dır. Hal­bu­ki hər şey ək­si­nədr - hər cür in­ki­şa­fın kvin­tes­sen­si­ya­sı­nı (özə­yi­ni) mə­də­niy­yət ami­li təş­kil edir.

3.

...O da ya­lan söh­bət­dir ki, fi­lan xalq xoş­bəxt­dir. Xalq­lar da in­san­lar ki­mi­dir - qon­şu­su bəd­bəxt olan mil­lə­tin özü fi­ra­van hə­yat sü­rə bil­məz.

...Dün­ya­nı am­bi­si­ya­lar par­ça­la­yıb. Dün­ya­nı ağıl bir­ləş­di­rə­cək.

...Dün­ya­nın qütb­lə­ri, coğ­ra­fi cə­hət­lə­ri - nis­bi an­la­yış­lar­dır; müt­ləq məna­da Şi­mal və Cə­nub, Şərq və Qərb yox­dur, bü­tün bun­la­rın ha­mı­sı şər­ti­dir, bi­zim uy­dur­ma­la­rı­mız­dır...

...Dün­ya­ya və dün­ya­da sub­yek­tiv ba­xış­lar da möv­cud­dur; biz plü­ra­lizm de­yi­lən prin­si­pə hör­mət bəs­lə­mə­li, ha­mı­nın, əgər bu müm­kün ol­ma­sa, az­lı­ğın fik­ri­nə eh­ti­ram­la ya­naş­ma­lı­yıq. Hət­ta, diq­qə­ti­mi­zi cəlb et­mə­yən ada­mın be­lə mü­la­hi­zə­lə­ri­ni din­lə­yib nə­ti­cə çı­xar­ma­ğa təm­kin və mə­də­niy­yə­ti­miz çat­ma­lı­dır. Bu, ha­mı­mı­za aid­dir - sə­nə, mə­nə, ona...

Mən, hər cür si­ya­si am­bi­si­ya­dan və hər han­sı bir sen­sa­si­on mü­la­hi­zə yap­maq­dan uzaq fərd ki­mi özüm­lə apar­dı­ğım uzun-uza­dı mü­ka­li­mə və həsb-hal­dan son­ra be­lə bir qə­naə­tə gəl­mi­şəm ki, dün­ya fi­zi­ki-mənə­vi anl­mı və ma­hiy­yə­ti eti­ba­ri­lə sər­həd­siz ol­ma­lı­dır. İlk ba­xış­da (bəzi­lə­ri üçün), qey­ri-cid­di ada­mın za­ra­fa­tı ki­mi təsi­r ba­ğış­la­yan bu hök­mün kons­truk­tiv el­mi əsa­sı var­dır.

Mən "sər­həd­siz dün­ya" ba­rə­də yığ­cam qə­na­ət­lə­ri­mi öz az­say­lı oxu­cu­la­rım­la bö­lüş­mək niy­yə­tin­də­yəm. Bə­ri baş­dan həm əleyh­dar­la­rı­ma, həm də tə­rəf­dar­la­rı­ma öz də­rin tə­şək­kür­lə­ri­mi iz­har edi­rəm.

4.

Məlum hə­qi­qət­dir: ta­ri­xi in­san­lar ya­ra­dır. Am­ma in­san­lar ta­ri­xin tək­cə ya­ra­dı­cı­sı yox, həm də ta­ri­xin özü­dür. Yəni dün­ya­nın ta­ri­xi - yal­nız in­san­lı­ğın de­yil, elə­cə də in­san­la­rın öz ta­ri­xi­dir.

İn­san-ta­ri­xidir

İn­san ta­ri­xi­nə və ya ta­ri­xi in­sa­nın tə­şək­kül pro­se­si­nə in­di­ki hal­da ət­raf­lı eks­kur­si­ya et­mə­yə eh­ti­yac yox­dur; bu prob­le­mə min­lər­cə təd­qi­qat əsə­ri həsr olu­nub və son nə­ti­cə­də min­lər­cə su­al açıq qa­lıb. Bir­cə bu­nu xa­tır­la­mat­maq ki­fa­yət­dir ki, araş­dı­rı­cı­la­rın bir qis­mi in­sa­nın (və bü­tün­lük­də tə­bi­ət və cə­miy­yə­tin) ya­ra­nı­şı­nı mad­di ün­sür­lər­lə, di­gər qis­mi isə ila­hi qüv­və­nin qüd­rə­ti ilə bağ­la­mış­lar. Hər iki subs­tan­si­ya­nı bir­ləş­dir­mə­yə, ca­laq et­mə­yə cəhd gös­tə­rən mü­tə­fək­kir­lər də yox de­yil­dir.

Əl­bət­tə, in­sa­nın öz kö­kü­nün (öz ta­ri­xi­nin) ha­ra­dan baş­lan­dı­ğı­nı də­qiq­ləş­dir­mə­si çox bö­yük bir kəşf olar­dı; səd he­yif­lər ki, nə­həng ta­ri­xin ya­ra­dı­cı­sı olan in­san öz ta­ri­xi­nə mü­fəs­səl bə­ləd de­yil­dir.

Bu gün bi­zi, era­mı­zın ikin­ci mi­nil­li­yi­ni yo­la sa­lan in­san­la­rı, ta­ri­xi keç­miş­dən daha çox, çağ­daş za­man və gə­lə­cə­yin ta­ri­xi dü­şün­dü­rür. Bö­yük qır­ğın və sa­vaş­lar­la, ölüm və qan­la, fə­la­kət və fa­ciə­lər­lə yo­la sal­dı­ğı­mız XX əsr öz qor­xunc mi­ra­sı­nı, gö­rə­sən, tə­zə mi­nil­li­yə də ad­la­da­caq­mı? XXI əs­ri də XX əs­rin fa­ciə­lə­ri göz­lə­yir­mi? Ta­ri­xin tə­kə­ri han­sı rel­sin üzə­ri ilə hə­rə­kət edə­cək? Ye­ni yü­zil­lik­də (mi­nil­lik­də) ta­ri­xin (dün­ya­nın) "ye­ni­dən qu­rul­ma­sı­na" zə­ru­rət ya­ra­na­caq­mı? Bəl­kə in­san üçün za­man (ta­rix) an­la­yı­şı ar­tıq şər­ti xa­rak­ter da­şı­yır: yəni o, öz keç­mi­şi­ni gə­lə­cək­də və ya öz gə­lə­cə­yi­ni keç­miş­də ya­şa­mış­dır? Su­al­lar çox­dur. Hər su­al bir yox, bəl­kə də min, mil­yon ca­vab qov­şa­ğın­da açıq qal­maq­da­dır.

Ya­xın keç­mi­şin ta­ri­xi (in­sa­nın özü­nə məlum olan ta­rix) ço­xu­mu­za məlum­dur; hər­çənd ki, re­al ta­rix çox vaxt ir­re­al və sür­re­ral ça­lar­lar­la təq­dim edi­lib, fakt və ha­di­sə­lər də­fə­lər­lə təh­rif olu­nub, sub­yek­tiv və ob­yek­tiv ba­xış­lar do­laş­dı­rı­lıb; am­ma bu hə­qi­qət­dir ki, biz bu ta­ri­xi ya­şa­mı­şıq. Və bu da bir hə­qi­qət­dir ki, hər ta­ri­xi döv­rün öz "qəh­rə­man­la­rı" olub.  Bəzən müs­tə­bid (ti­ran) mə­la­kə do­nun­da, sə­feh müd­rik li­ba­sı­nda, zə­if qüd­rət­li cil­din­də... təq­dim edil­sə də, ta­rix ta­rix ola­raq qa­lıb və qal­maq­da­dır.

Keç­mi­şin ta­ri­xi məlum­dur. Bəs gə­lə­cə­yin ta­ri­xi? Mə­nə elə gə­lir ki, ta­rix tək­cə keç­miş yox, həm də gə­lə­cək­dir.

Ardı var