"Yeni iqtisadiyyat texnologiya ilə işləməyi bacaranlar üçündür"- Akif Nəsirli

Son onilliklərdə texnoloji inkişaf yalnız insan həyatına deyil, iqtisadi münasibətlərə də dərin təsir göstərib. Əgər əvvəllər iqtisadiyyat dedikdə fabriklər, ticarət mərkəzləri, kağız sənədlərlə aparılan əməliyyatlar nəzərdə tutulurdusa, bu gün iqtisadi həyatın əsas platforması rəqəmsal mühitdir. Rəqəmsal iqtisadiyyat anlayışı tədricən yalnız ekspertlərin dilində işlənən bir termin olmaqdan çıxaraq insanların gündəlik reallığına çevrilib.
Pul artıq yalnız kağız deyil. İqtisadiyyat isə təkcə bazarda alver deyil. Yeni dövrdə ekranlar yalnız xəbərləri göstərmir - həyatımızı idarə edir. Rəqəmsal iqtisadiyyat anlayışı bir vaxtlar uzaq gələcəyin söhbəti kimi səslənirdisə, bu gün bizimlə nəfəs alır, yaşayır, işləyir. Əvvəlcə texnologiya gündəlik həyatımıza daxil oldu - sonra isə iş yerimizə, maaşımıza, qazanc yollarımıza. 
İqtisadiyyat - ehtiyaclarımızı ödəmək üçün sərvətlərin istehsalı, bölgüsü və istifadəsi sistemidir. Əsrlər boyu insanlar məhsul istehsal edib onu dəyişdilər, sonra pula çevirdilər, daha sonra bazarlar və banklar yarandı. Bütün bunlar bir qaydalar sistemi ilə işləyirdi. İqtisadiyyat əvvəlcə fiziki məkanlara, real məhsullara və əməklə qazanc münasibətinə əsaslanırdı.
Rəqəmsal iqtisadiyyat nədir?
Rəqəmsal iqtisadiyyat dedikdə, rəqəmsal texnologiyaların - internetin, süni intellektin mobil tətbiqlərin - iqtisadi fəaliyyətlərin əsas vasitəsinə çevrildiyi bir sistem başa düşülür. Bu, həm istehsalda, həm satışda, həm də xidmət göstərmə modellərində özünü göstərir. Məsələn, artıq fiziki mağazalar yerini onlayn satış platformalarına verir, iş yerləri ofislərdən virtual məkana keçir.
Ənənəvi iqtisadi modelin əsas xüsusiyyəti fiziki məkan və əməliyyatlara bağlılıq idisə, rəqəmsal iqtisadiyyat bu sərhədləri aradan qaldırır. İndi bir fərdi sahibkar evindən çıxmadan məhsul sata, beynəlxalq bazarlara çıxış əldə edə bilər. Bu, xüsusilə kiçik və orta biznesin inkişafına geniş imkanlar yaradır.
Eyni zamanda, rəqəmsal iqtisadiyyat resurslardan daha səmərəli istifadəni mümkün edir. Süni intellekt və avtomatlaşdırılmış sistemlər insan əməyini tamamlayır, bəzən isə əvəz edir. Bu, istehsal və xidmət sahələrində məhsuldarlığı artırsa da, bəzi hallarda iş yerlərinin azalmasına səbəb ola bilər. Əvvəl iqtisadi aktivlik bazarda baş verirdisə, bu gün telefonumuzdadır. Artıq mal mübadiləsi ilə yanaşı, məlumat mübadiləsi də iqtisadi dəyər daşıyır. Yəni bir ideyanı yazmaq, videoya çəkmək və ya tətbiq yaratmaq da iqtisadi fəaliyyətdir. Texnologiya istehsalı sürətləndirir, satış imkanlarını artırır və xidmətlərin əlçatanlığını dəyişir.
Rəqəmsal texnologiyalar təhsil, səhiyyə, nəqliyyat, ticarət, bankçılıq kimi sahələrdə inqilabi dəyişikliklər yaradıb. Onlayn təhsil platformaları, elektron reseptlər, taksi çağırma tətbiqləri - bunlar artıq gündəlik həyatın ayrılmaz parçasıdır. Bu dəyişikliklər təkcə rahatlıq deyil, həm də yeni iqtisadi mexanizmlər yaradır. Məsələn, bir proqram yüklənməsi ilə minlərlə insana xidmət göstərilir, bir onlayn mağaza fiziki sərhədləri aşır.
Bu texnologiyalar həm vətəndaşın gündəlik həyatına, həm də dövlətin xidmət mexanizmlərinə təsir edir. Məsələn, rəqəmsal hökumət (e-gov) sistemləri vasitəsilə sənədlərin alınması, vergi ödənişləri və digər inzibati xidmətlər artıq elektron formada həyata keçirilir. Bu da idarəetmədə şəffaflığı və səmərəliliyi artırır.
Eyni zamanda, rəqəmsal iqtisadiyyat resurslardan daha səmərəli istifadəni mümkün edir. Süni intellekt və avtomatlaşdırılmış sistemlər insan əməyini tamamlayır, bəzən isə əvəz edir. Bu, istehsal və xidmət sahələrində məhsuldarlığı artırsa da, bəzi hallarda iş yerlərinin azalmasına səbəb ola bilər.
 
Mövzu ilə bağlı qtisadçı-ekspert Akif Nəsirli Olaylar.az-a açıqlama verib.  İqtisadçı qeyd edib ki, rəqəmsal iqtisadiyyatın imkanlarından faydalanmaq üçün rəqəmsal savadın artırılması və təhlükəsizliyin təmin olunması həyati əhəmiyyət daşıyır:
 
"Rəqəmsal iqtisadiyyat müasir dünyanın sürətlə inkişaf edən və getdikcə həyatımızın bütün sahələrinə nüfuz edən ən önəmli sahələrindən biridir. Lakin təəssüf ki, bu sahə bütün insanlara bərabər əlçatan deyil. Rəqəmsal savadı, yəni texnologiyalardan, onlayn platformalardan və rəqəmsal alətlərdən düzgün və effektiv istifadə bacarığı olmayanlar üçün rəqəmsal iqtisadiyyat sanki bağlı bir qapı kimi görünür. Bu qapını açmaq üçün lazım olan bilik və bacarıqlara sahib olmayanlar isə həm informasiya, həm də iqtisadi imkanlardan geri qalırlar. Azərbaycanda da vəziyyət təəssüf ki, bu cürdür. Cəmiyyətin bir çox təbəqəsində, xüsusilə yaşlı nəsil və sosial təbəqələr arasında rəqəmsal bilik səviyyəsi hələ də yetərincə aşağıdır.
 
Amma burada unutmamaq lazımdır ki, rəqəmsal savadın əsaslarını öyrənmək heç də çətin deyil. Əksər insanlar sağlam məntiq və müəyyən maraq olduqda, texnologiya ilə işləməyi çox qısa zamanda mənimsəyə bilirlər. Sadə bir neçə addımı və funksiyanı təkrar etməklə minimum səviyyədə öz işlərini görmək mümkündür. Məsələn, pensiyaçıların çoxu artıq pensiya kartlarında olan vəsaitləri rəqəmsal bankomatlardan və ya mobil tətbiqlər vasitəsilə rahat şəkildə idarə edə bilirlər. Bu, rəqəmsal iqtisadiyyatın sadə bir nümunəsidir və göstərir ki, texnologiya həyatımızda artıq əlçatandır.
 
Digər tərəfdən, rəqəmsal iqtisadiyyatın daha mürəkkəb sahələrində, məsələn, Forex kimi maliyyə bazarlarında, onlayn ticarətdə və ya beynəlxalq platformalarda əməliyyatlar aparmaq üçün isə peşəkar rəqəmsal bilik və təcrübə tələb olunur. Bu isə gənc nəsil üçün daha əlçatandır, çünki onlar təhsil və sosial mühit sayəsində bu bilikləri daha asan əldə edir, yeni texnologiyalara daha sürətlə adaptasiya olurlar. Həmçinin, əvvəldən baza kompüter və internet savadlığı olan insanlar üçün bu platformalarda fəaliyyət göstərmək daha asan olur. Təəssüf ki, yaşlı nəsil arasında rəqəmsal bilikləri inkişaf etdirmiş insanlar azdır və onlar bu sahədə geri qalırlar.
 
Qeyd etmək lazımdır ki, bəzən biz Orta Asiya ölkələrini özümüzdən geridə hesab edirik, amma rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafı və ondan istifadə baxımından həmin ölkələr Azərbaycanı müəyyən mənada qabaqlayır. Bu da göstərir ki, rəqəmsal savad və texnologiyaların tətbiqi ilə bağlı ölkədə daha çox iş görülməlidir.
 
Rəqəmsal iqtisadiyyatın gətirdiyi imkanlar isə xüsusilə gənclər üçün böyük ümidlər vəd edir. Bu sahədə özünə vaxt ayırıb, bacarıqlarını artıran, yeni platformalarda işləməyi öyrənən gənclər üçün iş yeri problemi praktiki olaraq yoxdur. Onlar müxtəlif onlayn platformalarda yüksək dəyərli işlər tapa bilər, öz bizneslərini yarada bilər və ya freelancer kimi sərbəst şəkildə əməkdaşlıq edə bilərlər. Bu, gənclərə həm maddi gəlir, həm də peşəkar inkişaf üçün geniş imkanlar açır. Mühüm məqam isə odur ki, bəzi platformalar ilkin kapital olmadan da fəaliyyətə başlamağa şərait yaradır. Yəni, sadəcə müəyyən bacarıq və biliklərə yiyələnmək, həmçinin ingilis dilinin əsaslarını bilmək kifayətdir. Bu şəraitdə, verilən tapşırıqları vaxtında və düzgün yerinə yetirməklə, hətta bir gün ərzində ölkədə minimum əməkhaqqı səviyyəsində gəlir əldə etmək mümkündür.
 
Lakin rəqəmsal iqtisadiyyatın bu qədər geniş imkanları olmasına baxmayaraq, ən ciddi problemlərdən biri təhlükəsizlik məsələsidir. Rəqəmsal platformalarda şəxsi məlumatların qorunması, maliyyə əməliyyatlarının təhlükəsizliyi və fırıldaqçılıq hallarının qarşısının alınması çox vacibdir. Əslində, bu sahədə dövlətin nəzarəti və tənzimləməsi çox önəmlidir. Təəssüf ki, Azərbaycanda bank kartlarından oğurluq və fırıldaqçılıq hallarının artması göstərir ki, rəqəmsal təhlükəsizlik hələ tam təmin olunmayıb. Keçid dövründə olduğumuz üçün bəzi boşluqlar mövcuddur, lakin bu boşluqların aradan qaldırılması üçün mütəxəssislər və dövlət orqanları daha fəal olmalıdır.
 
Rəqəmsal iqtisadiyyatı idarə edən platformalar və infrastrukturlar səmimi, şəffaf və etibarlı olmalıdır. Hər hansı bir şəxs və ya qrup tərəfindən insanların vəsaitlərinin oğurlanmasına, onların aldatılmasına imkan verilməməlidir. Təəssüf ki, ölkədə bəzən peşəkarların belə bu sahədə qanunsuz fəaliyyətə cəlb olunması halları müşahidə edilir. Belə hallarda, təcrübə göstərir ki, oğurluqların arxasında həmin platformalarda işləyən, texniki biliklərə sahib olan şəxslərin iştirakı olur. Bu, rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafını ləngidir və insanların bu sahəyə olan inamını sarsıdır".
 
Rəqəmsal iqtisadiyyat texnologiyanın həyatımıza və iqtisadi münasibətlərə dərin təsiri nəticəsində formalaşıb. İnternet, süni intellekt və mobil tətbiqlər kimi vasitələr artıq iqtisadi fəaliyyətlərin əsas platformasına çevrilib, fiziki məkan və sərhədləri aradan qaldıraraq biznesi və əmək fəaliyyətini yeni səviyyəyə qaldırır. Bu dəyişikliklər gənclər və kiçik sahibkarlar üçün geniş imkanlar açır, məhsuldarlığı artırır və iqtisadiyyatı çevik edir. Lakin rəqəmsal savadın aşağı olması və rəqəmsal təhlükəsizlik problemləri inkişafı ləngidir və bəzi təbəqələrin bu prosesdən geri qalmasına səbəb olur. Azərbaycanda yaşlı nəsil və sosial zəif təbəqələr rəqəmsal biliklərə malik olmadığından, rəqəmsal iqtisadiyyatın faydalarından tam istifadə edə bilmirlər. Eyni zamanda, rəqəmsal fırıldaqçılıq hallarının artması ölkədə etimadı zədələyir və təhlükəsizlik tədbirlərinin gücləndirilməsini tələb edir. Bu səbəbdən rəqəmsal iqtisadiyyatın uğurlu inkişafı üçün rəqəmsal savadın artırılması, təhlükəsizlik standartlarının yüksəldilməsi və şəffaf idarəetmə əsas şərtdir. Əks halda, rəqəmsal imkanlardan yalnız az sayda insan yararlanacaq, cəmiyyət isə rəqəmsal uçurumla üzləşəcək. Nəticədə, rəqəmsal iqtisadiyyatın gətirdiyi imkanların ədalətli paylanması və hər kəsin bu yeni iqtisadi reallığa uyğunlaşması üçün maarifləndirmə və texniki dəstək zəruridir. Bu prosesdə gənclərin rolu böyükdür və onlar həm ölkənin iqtisadi inkişafında, həm də öz gələcəklərinin formalaşmasında aparıcı qüvvə ola bilərlər. Rəqəmsal iqtisadiyyat həm yeni imkanlar, həm də risklərlə doludur; ona görə də cəmiyyət və dövlət bu sahədə həm inkşafı, həm də təhlükəsizliyi təmin etməlidir ki, rəqəmsal dünya hər kəs üçün açıq və əlçatan olsun.
 
Rəqəmsal iqtisadiyyat artıq gələcəyin proqnozu deyil, bu günün reallığıdır. Onun yaratdığı imkanlar və risklər bir yerdə mövcuddur. Cəmiyyətin bütün təbəqələrinin bu prosesə uyğunlaşa bilməsi üçün maarifləndirmə, texniki dəstək və ədalətli rəqəmsal siyasət labüddür. Əks halda, bəziləri bu sistemin əsas oyunçusuna çevriləcək, digərləri isə sadəcə izləyici qalacaq.
 
 
Zeynəb Mustafazadə