TikTok kimindir: dünyanın əsas ekranı uğrunda yeni soyuq müharibə

2018-ci ilin yayında dünya hələ bilmirdi ki, ByteDance adlı bir startap sadəcə qısa videolar üçün proqram buraxmır, əsl mədəniyyət fenomeni yaradır. O fenomen ki, bu gün ticarət müharibəsi aparan iki supergücün başağrısına çevrilib. Hazırda 1,59 milyarddan artıq aktiv istifadəçisi olan TikTok təkcə gənclərin əyləncə məkanı deyil, həm də geosiyasi alət, milli təhlükəsizlik məsələsi, texnoloji suverenliyin simvoludur. TikTok meydana çıxdığı gündən sadəcə diqqət toplamadı - o, informasiyanı necə istehlak etdiyimizi, trendlərin necə formalaşdığını və hökumətlərin öz vətəndaşlarının məlumatına necə yanaşdığını kökündən dəyişdi. ABŞ ətrafında TikTok dramı qadağalardan və alqı-satqı sövdələşmələrindən daha böyük hekayədir: bu, XXI əsrdə texnologiyaların nüfuz uğrunda döyüş meydanına çevrilməsinin hekayəsidir.

Qlobal fenomen: rəqəmlər və təsir dairəsi

TikTok sadəcə məşhur deyil, o artıq milyardlarla insanın gündəlik həyatının tərkib hissəsinə çevrilib. Rəsmi statistika göstərir ki, platformada 1,12 milyard aktiv istifadəçi var, onların 170 milyondan çoxu isə ABŞ-da yaşayır. Müqayisə üçün: bu, ABŞ əhalisinin yarısından çoxudur. İstifadəçilərin tətbiqdə keçirdiyi vaxt isə heyrət doğurur - dünya üzrə orta hesabla gündə 95 dəqiqə, amerikalılar üçün isə 52 dəqiqə. Bu göstərici nə Facebook, nə Instagram, heç bir sosial şəbəkədə yoxdur.

Ancaq TikTok təkcə əyləncə deyil, həm də nəhəng iqtisadi mühərrikdir. 2024-cü ildə TikTok-un ABŞ-dakı gəliri 10 milyard dolları ötüb, qlobal gəliri isə 20-26 milyard dollar arasında dəyərləndirilir. Platforma brendlər üçün əsl "axtarış pəncərəsinə" çevrilib: Z nəslinin 77 faizi yeni məhsulları TikTok-da kəşf edir, 63 faizi isə xəbərləri oradan izləyir. Tədqiqatlar göstərir ki, TikTok istifadəçini hər hansı məhsul və ya xidməti sınamağa inandırmaqda digər platformalardan 150 faiz daha effektlidir.

Yüksəlişdən şübhələrə: tarixi fon

TikTok-un qlobal versiyası 2016-cı ildə, Musical.ly layihəsinin varisi kimi işə düşdü. Onun yüksəlişi ildırım sürəti ilə oldu: 2018-ci ildə aylıq aktiv istifadəçilərin sayı artıq 271 milyona çatmışdı, 2021-ci ildə isə 1 milyard həddini keçdi. Amma populyarlıq artdıqca şübhələr də ortaya çıxdı. ABŞ və bir sıra ölkələr TikTok-un ana şirkəti ByteDance vasitəsilə Çin hökuməti ilə əlaqələrindən narahatlıqlarını dilə gətirdilər.

2020-ci ildə ABŞ-Çin münasibətləri gərginləşərkən Tramp administrasiyası ilk dəfə TikTok-u qadağan etməklə hədələdi. Əgər platforma amerikalı şirkətə satılmasa, bağlanacaqdı. Tramp 90 gün ərzində ByteDance-i ABŞ aktivlərini satmağa məcbur edən iki fərman imzaladı. Bu, misli görünməmiş addım idi və bir çoxları bunu ticarət proteksionizmi, texnoloji soyuq müharibə kimi qiymətləndirdi.

Məhkəmə döyüşləri və siyasi gedişlər

Trampdan sonra gələn Bayden administrasiyası onun fərmanlarını ləğv etsə də, TikTok-a təzyiqləri dayandırmadı. 2022-ci ilin sonunda Bayden dövlət qurumlarında TikTok-un istifadəsini yasaqlayan qanun imzaladı. Ardınca, 2024-cü ilin aprelində daha sərt qanun qəbul olundu: ByteDance 2025-ci ilin 19 yanvarına qədər TikTok-un ABŞ bölməsini satmalı idi, əks halda platforma tamamilə qadağan ediləcəkdi.

Şirkət və bir qrup istifadəçi bu qanunu məhkəməyə daşıdı, onun Konstitusiyanın Birinci düzəlişini - söz azadlığını pozduğunu iddia etdi. Lakin ABŞ Ali Məhkəməsi 2025-ci ilin yanvarında qərar çıxardı: milli təhlükəsizlik daha üstün dəyərdir, xüsusən də söhbət xarici mənşəli şirkətdən gedirsə.

Qadağa 19 yanvar 2025-ci ildən qüvvəyə minməli idi. 18-dən 19-a keçən gecə amerikalı istifadəçilər ekranda belə mesaj gördülər: "Bağışlayın, TikTok hazırda əlçatan deyil". Proqram App Store və Google Play-dən yoxa çıxdı. Amma bu qadağa bir gündən də az çəkdi. Çünki andiçmədən dərhal sonra vəzifəyə başlayan ABŞ prezidenti Tramp fərman imzalayaraq qadağanın icrasını 75 gün təxirə saldı.

Bu addım xüsusilə diqqət çəkirdi, çünki məhz Tramp ilk prezidentlik dönəmində TikTok-a qarşı müharibə açmışdı. Amma mövqeyi dəyişdi. The Washington Post-un yazdığına görə, TikTok Trampın 2024 seçki kampaniyasında mühüm rol oynayıb və bu da onun münasibətini yumşaldıb. Tramp özü açıq dedi ki, platformanın işləməsi yaxşıdır - heç olmasa, onun inaqurasiyasını yayımlamağa imkan verdi.

Madriddə danışıqlar və çərçivə razılaşması

Hüquqi qeyri-müəyyənlik və siyasi təzyiqlərin fonunda ABŞ-la Çin arasında intensiv danışıqlar başladı. Kulminasiya nöqtəsi ABŞ maliyyə naziri Skott Bessentin açıqlaması oldu: Madriddə TikTok-un ABŞ bölmələrinin mülkiyyət hüququnun ötürülməsi ilə bağlı çərçivə razılaşması əldə olunub. Bu razılaşma Tramp və Si Tszinpin tərəfindən cümə günü yekunlaşdırılmalı idi. Bessentin sözlərinə görə, Çin tərəfi TikTok-un ABŞ-da bağlanacağı təhlükəsi altında ticarət tariflərinin azaldılması tələbindən imtina etdikdən sonra sövdələşmənin yolu açılıb.

Pekin də çərçivə razılaşmasının mövcudluğunu təsdiqlədi, amma vurğuladı ki, heç bir sövdələşmə Çin şirkətlərinin maraqları bahasına olmayacaq. Çin tərəfdən baş danışıqlarçı Li Çenqan bildirdi ki, rəhbərlik sövdələşməni diqqətlə öyrənəcək. Bu isə göstərir ki, razılaşma hələ yekun sənəd deyil, hər iki ölkənin ali rəhbərliyi tərəfindən təsdiqlənməlidir.

Müzakirə olunan şərtlərə görə, TikTok Global adlı yeni şirkət ABŞ-da qeydiyyatdan keçmiş müstəqil qurum olacaq və onun qərargahı da ABŞ-da yerləşəcək. İdarə heyətinin 5 üzvündən 4-ü amerikalı olacaq. Oracle 12,5 faiz, Walmart isə 7,5 faiz pay alacaq. ByteDance-in isə 80 faizi qalacaq. Amma ByteDance-in özünün 40 faizi ABŞ fondlarının əlində olduğuna görə Ağ Ev texniki olaraq TikTok-un əsas hissəsinin amerikalılara məxsus olduğunu iddia edə bilər.

Razılaşmaya əsasən, ABŞ istifadəçilərinin məlumatları ABŞ qanunvericiliyinə uyğun olaraq Oracle-un məlumat mərkəzlərində saxlanılacaq. Bu addımın məqsədi "xarici hökumətlərin amerikalı istifadəçilərə casusluq etməsi riskini" tam aradan qaldırmaqdır. Bundan əlavə, bir il ərzində TikTok Global IPO keçirməlidir və bu prosesi Walmart təşkil edəcək.

Potensial alıcılar və maraqlar

TikTok-u almaq və ya ona sərmayə qoymaq istəyənlərin dairəsi genişdir. Onların arasında:

• Oracle və Walmart: artıq razılaşmada iştirak edir və yeni şirkətdə pay alır.
• İlon Mask: potensial alıcı kimi müzakirə olunub.
• MrBeast (Cimmi Donaldson): 343 milyon izləyicisi olan məşhur YouTube blogeri TikTok-u almaqda maraqlı olduğunu bildirib. Onun adı milyarder Frenk Makortun 20 milyard dollarlıq təklifi çərçivəsində çəkilib.
• Frenk Makurt: Los Angeles Dodgers-in keçmiş sahibi. Onun Project Liberty təşəbbüsü internetin mərkəzləşdirilməmiş modelini müdafiə edir. Makurt TikTok-a 20 milyard dollarlıq təklif verib və bunu "milli təhlükəsizlik problemini həll etmək, interneti düzəltmək və istifadəçilərin hər şeyə nəzarət etdiyi üçüncü nəsil interneti başlatmaq imkanı" kimi görür.
• Stiven Mnuçin: ABŞ-ın keçmiş maliyyə naziri, investorlar konsorsiumu yaradıb.

Maraqlıdır ki, Çin əvvəlcə sosial şəbəkənin ABŞ-da qadağan olunmasını məcburi satışdan üstün sayırdı. Amma 170 milyon amerikalı istifadəçidən məhrum olmaq və milyardlarla dollar zərərə düşmək riski Pekini mövqeyini dəyişməyə vadar etdi.

Geosiyasi və iqtisadi nəticələr

TikTok ətrafında bu sövdələşmə adi korporativ satışdan qat-qat böyük məna daşıyır. Onun həm geosiyasi, həm də iqtisadi nəticələri var.

Birincisi, bu addım ABŞ-la Çin arasında bir neçə ildir davam edən ticarət müharibəsinin dayandırılmasına doğru mühüm addım ola bilər. ABŞ maliyyə naziri Skott Bessent açıq şəkildə bildirdi ki, TikTok razılaşması bu prosesi asanlaşdıra bilər.

İkincisi, bu hadisə ABŞ-da fəaliyyət göstərən digər Çin şirkətləri üçün presedent yaradır. Ekspertlərin sözlərinə görə, növbəti hədəf Tencent-in nəzarətində olan Riot Games və Epic Games kimi oyun nəhəngləri ola bilər. ABŞ-ın Xarici İnvestisiyalar Komitəsi artıq onların təhlükəsizlik protokolları ilə bağlı sorğular göndərib.

Üçüncüsü, sövdələşmə texnoloji suverenlik və məlumatların təhlükəsizliyi ilə bağlı ciddi suallar doğurur. ABŞ tərəfi qorxur ki, Çin hökuməti amerikalıların məlumatlarına giriş imkanı əldə edə və ya platformadan təbliğat vasitəsi kimi istifadə edə bilər. Çin isə bunu proteksionizm və Çin texnologiyalarının qarşısını almaq cəhdi kimi görür.

Dördüncüsü, iqtisadi şərtlər presedentsizdir. Tramp israr edirdi ki, satışdan ABŞ hökuməti "əhəmiyyətli məbləğ" əldə etməlidir. Hüquqşünaslar hesab edir ki, satışdan əldə olunan gəlirin müəyyən faizinin dövlət büdcəsinə yönəldilməsi beynəlxalq praktikada təhlükəli presedentdir və başqa dövlətlər üçün də mənfi nümunə ola bilər.

Beynəlxalq paralellər və presedentlər

TikTok hadisəsi tək deyil. Bu, dövlətlərin milli təhlükəsizlik bəhanəsi ilə xarici texnologiya şirkətləri üzərində nəzarəti gücləndirməsi tendensiyasının bir hissəsidir. Məsələn:

• Hindistan 2020-ci ildə TikTok-u müvəqqəti olaraq blokladı.
• Avropa İttifaqı məlumatların qorunmasına dair sərt qaydalar (GDPR) tətbiq edir ki, bu da amerikalı şirkətlərə də təsir göstərir.
• Çin isə çoxdan Facebook və Google kimi platformaları qadağan edərək öz rəqəmsal ekosistemini qurub.

Əgər TikTok-un satışı məcburi hesab olunarsa, bu, Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) prinsiplərinə zidd ola bilər. Amma ABŞ bildirir ki, milli təhlükəsizlik GATT-ın XXI maddəsinə əsasən istisna təşkil edir.

Tarixi paralellər də var. Məsələn, ABŞ-ın Huawei-yə qarşı embarqosu yadımıza düşür. Amma TikTok-un miqyası, mədəni və sosial fenomen kimi təsiri bu hadisəni tamamilə presedentsiz edir.

TikTok-un və qlobal internetin gələcəyi

TikTok-un gələcəyi hələ də qeyri-müəyyəndir. Hətta sövdələşmə başa çatsa belə, bir sıra ciddi suallar qalır:

• Yeni struktur ABŞ-ın milli təhlükəsizlik tələblərinə cavab verəcəkmi?
• İstifadəçilər idarəetmədəki dəyişikliklərə və kontent siyasətində mümkün korrektələrə necə reaksiya verəcək?
• Bu, internetin milli sərhədlərə görə parçalanması üçün presedent olacaqmı?

Potensial alıcılardan biri olan Frenk Makurt isə bu vəziyyətdə fürsət görür. O, "internetin üçüncü nəsli"ni qurmaq istəyir - yəni istifadəçilərin daha çox nəzarətə sahib olduğu sistem. Onun Project Liberty təşəbbüsü blokçeyn bazasında mərkəzləşdirilməmiş şəbəkə infrastrukturu hazırlayır. Əgər onun təklifi uğurlu olsa, bu təkcə TikTok-u deyil, bütün sosial media sənayesini dəyişə bilər.

Əks halda, əgər sövdələşmə alınmasa, TikTok ABŞ-da 17 sentyabrdan sonra (son təxirəsalma müddəti) qadağan oluna bilər. Bu, 170 milyon amerikalı istifadəçiyə, platformada biznes quran kontent yaradıcılarına və qlobal rəqəmsal iqtisadiyyata ağır zərbə vura bilər.

Rəqəmsal ruh uğrunda savaş

TikTok ətrafında mübarizə sadəcə bir video tətbiqinin taleyi deyil. Bu, qlobal internetin ruhu uğrunda döyüşdür. Bu savaş milli təhlükəsizliklə qloballaşma, söz azadlığı ilə məlumat üzərində nəzarət, Amerika ilə Çin texnoloji təsiri arasında toqquşmadır.

Bu döyüşün nəticəsi təkcə TikTok-un gələcəyini deyil, qarşıdakı onilliklərdə texnologiyaların necə fəaliyyət göstərəcəyini müəyyən edəcək. İnternet açıq və qlobal qalacaqmı, yoxsa milli seqmentlərə parçalanacaq? Təhlükəsizliklə innovasiyanın balansı necə qorunacaq? Və ən əsası - bizim rəqəmsal kimliyimizi formalaşdıran məlumatlara kim nəzarət edəcək?

Madriddə imzalanmış çərçivə razılaşması bu uzun və mürəkkəb prosesdə sadəcə bir addımdır. ABŞ-ın ticarət nümayəndəsi Ceymison Qrir açıq şəkildə bildirdi ki, əldə olunan razılaşma hələ də iki ölkənin liderləri tərəfindən təsdiqlənməlidir. Çin tərəfdən Li Çenqan isə xəbərdarlıq etdi: Pekin öz prinsiplərindən və şirkətlərinin maraqlarından heç vaxt imtina etməyəcək.

Bir həqiqət isə danılmazdır: vaxtilə sadə rəqs videoları üçün yaradılmış TikTok XXI əsrin geosiyasi gərginliyinin güclü və gözlənilməz simvoluna çevrildi. Onun taleyi gələcək illərdə rəqəmsal mənzərəni müəyyən edəcək.

BAKUNETWORK.ORG