Fobiyalar necə yaranır və onları necə idarə etmək olar?

Hər kəsin qorxuları var. Ancaq bəzən bu qorxular normal həyəcan hissindən daha dərin, daha məcburedici və həyatı çətinləşdirən bir hala gəlir. Bu, fobiya adlanır. Fobiya - müəyyən bir obyektə, vəziyyətə və ya hadisəyə qarşı hədsiz və nəzarətsiz qorxu hissidir. İnsan fobiyadan əziyyət çəkdikdə, real təhlükə olmasa da, həmin qorxuya güclü psixoloji və fizioloji reaksiya verir.

Amma fobiyalar necə yaranır? Niyə bəzi insanlar hündürlükdən qorxur, digərləri isə qapalı məkanlarda panikaya düşür? Və ən əsası - bu qorxularla necə mübarizə aparmaq olar?

Fobiyaların yaranma səbəbləri

Fobiyaların yaranması bir neçə amildən asılıdır. Elm adamları fobiyaların əsasən bioloji, psixoloji və ətraf mühit faktorlarının təsiri ilə meydana gəldiyini düşünürlər.

Genetik və bioloji səbəblər

Aparılan araşdırmalar göstərir ki, bəzi insanlar fobiyalara genetik meyilliliyə sahib ola bilərlər. Əgər valideynlərdən biri və ya hər ikisi fobiyadan əziyyət çəkirsə, övladlarında da bu halın yaranma ehtimalı artır.

Bundan əlavə, beyində qorxu reaksiyasına cavabdeh olan amigdala adlı bir bölgə var. Bu hissə təhlükəni qiymətləndirir və qorxu reaksiyasını yaradır. Əgər amigdala həddindən artıq aktivdirsə, insan qorxunu daha intensiv hiss edir və fobiya inkişaf edə bilər.

Təcrübəyə söykənən travmalar

Bəzi fobiyalar insanların keçmişdə yaşadığı travmatik hadisələrlə bağlıdır. Məsələn: İtlər tərəfindən dişlənmiş bir insan gələcəkdə kinofobiyadan (it qorxusu) əziyyət çəkə bilər. Uşaqlıqda suya düşən və boğulmaq təhlükəsi ilə üzləşən biri hidrofobiyadan (su qorxusu) əziyyət çəkə bilər. Təyyarə qəzasına şahid olan və ya şiddətli hava turbulensiyası yaşayan biri aviofobiya (uçmaq qorxusu) inkişaf etdirə bilər.

Bu cür hadisələr beynə mənfi assosiasiyalar yaradaraq, gələcəkdə həmin obyekt və ya vəziyyətlə qarşılaşdıqda avtomatik qorxu reaksiyasına səbəb olur.

Öyrənilmiş qorxular

Bəzən insanlar fobiyaları birbaşa yaşadıqları travmatik hadisələrdən deyil, başqalarından öyrənirlər. Məsələn: Uşaq valideyninin hündürlükdən qorxduğunu görərsə, özü də akrofobiya (hündürlük qorxusu) inkişaf etdirə bilər. Tez-tez ilanların təhlükəli olduğu haqqında xəbər eşidən insan ofidiofobiyaya (ilan qorxusu) meyilli ola bilər.

Bu mexanizm şərti refleks adlanır və beynin müəyyən vəziyyətləri təhlükəli kimi kodlaşdırması nəticəsində yaranır.

Beynin düzgün emal edə bilmədiyi qorxular

Bəzən insanın beynində əsassız qorxuların formalaşmasına səbəb olan mexanizmlər aktivləşir. Misal üçün, panik atakları olan insanlarda fobiya daha sürətlə inkişaf edir. Beyin təhlükəli olmayan vəziyyəti təhlükəli kimi qəbul edir və bu, getdikcə güclənən qorxuya çevrilir.

Ən çox yayılmış fobiyalar

Elm adamları 400-dən çox müxtəlif fobiya növü müəyyən ediblər. Onların bəziləri çox yayılmışdır:

Akrofobiya - hündürlük qorxusu

Klaustrofobiya - qapalı məkan qorxusu

Araxnofobiya - hörümçək qorxusu

Ofidiofobiya - ilan qorxusu

Aviofobiya - uçmaq qorxusu

Sosiofobiya - ictimai yerlərdə insanlarla ünsiyyətdən qorxmaq

Tripanofobiya - iynə və tibbi prosedurlardan qorxmaq

Bundan əlavə, nadir və maraqlı fobiyalar da var:

Nomofobiya - telefonsuz qalmaq qorxusu

Xantofobiya - sarı rəngdən qorxmaq

Pogonofobiya - saqqallı insanlardan qorxmaq

 Fobiyalar necə idarə oluna bilər?

Fobiyaları tamamilə aradan qaldırmaq hər zaman asan olmur, lakin onları idarə etməyin bir neçə təsirli üsulu var.

1. Ekspozisiya terapiyası (Qorxuya tədricən yanaşma)

Bu terapiya metodu fobiyalarla mübarizədə ən effektiv üsullardan biridir. Metod insanı qorxduğu obyektə və ya vəziyyətə tədricən alışdırmaqdan ibarətdir. Məsələn, əgər biri hündürlükdən qorxursa:

Əvvəlcə hündür yerlərin şəkillərinə baxır. Daha sonra aşağı mərtəbəli bir binanın balkonuna çıxır. Növbəti mərhələdə daha hündür bir binaya qalxır. Bu metod beyinə tədricən qorxunun əsassız olduğunu öyrədir.

2. Koqnitiv-davranış terapiyası (KDT)

Bu terapiya insanın fobiya ilə bağlı düşüncələrini dəyişdirməyə kömək edir. Məsələn, "hörümçəklər təhlükəlidir" düşüncəsini "hörümçəklərin əksəriyyəti zərərsizdir" formasında dəyişmək üçün çalışılır.

3. Nəfəs və rahatlama texnikaları

Fobiya zamanı panik reaksiyalar yaranır - ürək döyüntüsü artır, nəfəs alma çətinləşir. Bu halların qarşısını almaq üçün:

Dərin nəfəs alma məşqləri

Meditasiya və yoga

Proqressiv əzələ rahatlaması kimi üsullar kömək edə bilər.

4. Dərman müalicəsi

Ağır hallarda psixoterapevtlər fobiya ilə bağlı dərman müalicəsi tətbiq edə bilərlər. Bunlara anksiyolitiklər (sakitləşdiricilər) və ya antidepressantlar daxildir.

5. Virtual reallıq terapiyası

Müasir texnologiyalar insanlara qorxularını virtual mühitdə yaşamağa imkan verir. Məsələn, hündürlük qorxusu olan birini VR (virtual reallıq) eynəkləri ilə hündür binaların üstünə "çıxarmaq" mümkündür. Bu, real həyatda həmin fobiya ilə üzləşmədən, qorxunu idarə etməyə kömək edir.

Fobiyalar insan həyatına ciddi təsir edə bilər, lakin onların idarə olunması mümkündür. Beynin qorxuya verdiyi reaksiyanı dəyişdirmək, yeni vərdişlər yaratmaq və müalicə metodlarını tətbiq etməklə bu qorxularla mübarizə aparmaq olar. Əsas məsələ fobiyanı qəbul etmək, onun əsassız olduğunu anlamaq və tədricən bu qorxunu zəiflətmək üçün addımlar atmaqdır. Unutmayın ki, qorxular bizi məhdudlaşdırmamalıdır - biz onları idarə etməyi öyrənməliyik.