Dünya suyun çirklənməsində qorxunc həddə çatıb

Su həyatımız üçün möcüzəvi bir mənbədir. Ekoloji tarazlığın qorunmasından tutmuş yediyimiz qidanın təmin edilməsinə, gigiyenamızdan tutmuş xəstəliklərin qarşısının alınmasına qədər bir çox sahədə suya ehtiyacımız var. 
Xüsusən ölkəmizdə keçirilən COP29 tədbirləri ilə əlaqədar olaraq daim gündəmdə olan ekologiiya məsələlərini nəzərə alsaq, suyun da ekologiya və ətraf mühit üçün önəmini bir daha görmüş olarıq.
Təəssüf ki, dünya üzərində iqlim böhranının dağıdıcı təsiri su ehtiyatlarımızı təhdid etməkdə davam edir. Quraqlıq bütün dünyada qorxulu həddə çatıb. Su israfının qarşısını almaq üçün indi hamımız daha çox məsuliyyət daşıyırıq.
Həyat mənbəyi olan su bitki, heyvan və insan həyatı üçün əvəzolunmaz elementlərdən biri hesab olunur. Buna baxmayaraq, məhdud resurslardan əldə edilən su düzgün tətbiq edilmədiyi üçün yararsız hala düşür. Suyun davamlılığı üçün düzgün və effektiv üsullardan istifadə etmək və resursların səmərəli istifadəsini təmin etmək həyati əhəmiyyət kəsb edir. 
Bəs su ehtiyatlarımızın çirklənməsi ekologiya və ətraf mühitə necə təsir göstərir? Bu problemin qarşısının alınması üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Mövzu ilə əlaqədar ekologiya məsələləri üzrə ekspert Sabir Novruzov ilə həmsöhbət olduq.

- Sabir müəllim,su ehtiyatlarının çirklənməsinin planetimiz üçün təhlükələri nələrdir?

- İnsan orqanizminin böyük bir hissəsi sudan ibarətdir. Həyati fəaliyyətimizi davam etdirə bilməyimiz bədənimizdəki bu su balansını qorumaqdan asılıdır. İçdiyimiz bir stəkan suyun belə həyatımız üzərində çox böyük əhəmiyyəti var. Bizim kimi, dünyanı paylaşdığımız bütün canlıların da mövcud olması üçün suya ehtiyacı var. Heyvanların sağ qalması, bitkilərin böyüməsi, torpağın özünü təzələməsi, bir sözlə, su bioloji müxtəlifliyin və təbii tarazlığın qorunması üçün əvəzsizdir.
Su həm də insanların lazımi gigiyenik şəraiti təmin etmək, epidemiya və xəstəliklərdən qorunmaq, kənd təsərrüfatı və sənaye fəaliyyətini davam etdirmək üçün lazımdır. Bir sözlə, su həyatımızın bir çox mərhələlərində həmişə aparıcı rol oynayır və onu təmin edəcək yalnız bir ünvan var, o da Yer planetidir.
Həyatın hər sahəsində ehtiyac duyulan və yemək, içmək, təmizlik və üzgüçülük kimi fəaliyyətlər üçün istifadə edilən suyun çirklənməsi istifadə edilə bilməz hala gəlir. Kimyəvi testlər, müşahidələr və canlıların sağlamlığına təsirləri ilə təsbit edilə bilən suyun çirklənməsi, görünən zibillər və ya mikroskop altında aydınlaşan mikrob və bakteriyalarla ölçülə bilər.
Üstəlik, suyun çirklənməsinin səbəb və nəticələrini araşdırarkən təkcə bu mövzuya toxunmaq kifayət deyil. Hava, torpaq və suyun çirklənməsi bir-biri ilə əlaqəli və bir-birinə elə bağlıdır ki, onları kontekstindən ayırmaq mümkün deyil. O qədər ki, məlumdur ki, torpağın çirklənməsi qrunt sularını çirkləndirir və çaylar, dənizlər, okeanlar, göllər bu çirklənməni davam etdirir. Bu səbəbdən "suyun çirklənməsinin qarşısını necə almaq olar" sualına hazırlanan cavabların çoxşaxəli layihələr olması zəruri olur.
Su yer üzündə ən bol olan maddələrdən biridir və həyatın əsasıdır. Su olmasaydı, həyat da olmazdı. Dənizlər və okeanlar yer səthinin təxminən onda yeddisini əhatə edir. Torpaqda, atmosferdə və bütün canlılarda su var. İnsan bədəninin təxminən üçdə ikisi sudan ibarətdir. Bundan əlavə, qidaların, xüsusən də tərəvəz və meyvələrin əksəriyyəti sudur.
Yer üzündə həyatın mövcudluğu sudan asılıdır. Günəş istiliyi suyu buxarlandırır, buxarlanan su damcılardan ibarət buludlar şəklində atmosferdə toplanır. Bu kütlələr kifayət qədər ölçüyə çatdıqda yağış, dolu və ya qar şəklində yerə düşür və həyatın davamını təmin edir. Məhz bu proses zamanı su torpağa nüfuz edir. Bitkilər transpirasiya adlanan proses nəticəsində torpaqdan suyu udur və onun müəyyən bir hissəsini yenidən atmosferə buraxır. Buxarlanma, yağıntı və transpirasiya su dövranını təşkil edir.
Göründüyü kimi, 71%-nin su olduğu dünyamızda ehtiyac duyduğumuz təmiz su ehtiyatları getdikcə azalmaqdadır. İqlim böhranı, əhalinin sürətli artımı və sudan şüursuz istifadə kimi faktorlar gələcəyimizi sürətlə susuzluğa aparır. UNESCO-nun ötən il dərc etdiyi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 2021-ci il Su İnkişafı Hesabatına əsasən, 2030-cu ilə qədər su qıtlığının 40%-ə qədər artacağı gözlənilir.

- Bu qlobal problemin yaranmasının, suyun çirklənməsinin səbəbləri nələrdir?

- Ümumiyyətlə, suyun çirklənməsinin səbəb və nəticələrini araşdırarkən yeraltı və yerüstü sərvətləri birlikdə nəzərə almaq lazımdır. Bu kontekstdə suyun çirklənməsinin necə baş verdiyi sualına cavab verə biləcək əsas səbəblər ortaya çıxır ki, bunlara kənd təsərrüfatında şüursuz şəkildə istifadə edilən kimyəvi gübrələr, həşəratlara qarşı və bitki xəstəliklərinin qarşısının alınması üçün istifadə edilən dərmanlar, təkrar emal olunmayan, bioloji parçalana bilməyən tullantılar, təkrar emal edilə bilməyən tərəvəz tullantıları, sənaye ağır metalları, zavod və fabriklərdən kifayət qədər süzülməmiş zəhərli maddələr, kanalizasiya tullantılarının tullantı qurğularında ayrılmadan sulara buraxılması, qlobal istiləşmə ilə əlaqədar su ekosisteminin dəyişməsi, gəmilər və qayıqlar kimi dəniz nəqliyyat vasitələrinin yanacaq istehlakı və s. fakorlar aiddir.
Bundan əlavə, suyun çirklənməsinin səbəblərinə torpaq və havanın çirklənməsi daxildir. Bütün bu təsirlər nəticəsində min illərdir bəşəriyyətə ev sahibliyi edən dünya suyun çirklənməsində qorxunc həddə çatıb. Buna görə də suyun çirklənməsi üçün görülə biləcək kompleks tədbirlərlə yanaşı, şəxsi dəyişikliklər hər zamankindən daha vacibdir.

- Suyun çirklənməsinin ekologiya üçün hansı fəsadları var?

- Suyun çirklənməsinin ciddiliyini anlamaq üçün onun təsirlərindən danışmaq daha maarifləndirici ola bilər. Məsələn, suyun çirklənməsi bitkilərin böyüməsini və fotosintez üçün lazım olan maddələri almasını qeyri-mümkün edir. Bundan əlavə, çirkli su ilə qidalanan bitkilərdə virus, bakteriya və mikroblar olur. Təbii ki, bu bitkilərin istehlakı insanlarda və heyvanlarda bir çox xəstəliklərə və epidemiyalara səbəb olur.
Suyun çirklənməsi artdıqca dənizdə yosunlar böyüyür və oksigen azalır. Beləliklə, balıq və digər dəniz canlıları su altında yaşaya bilmir. Bu gün dünyanın bir çox yerlərində sualtı ekosistemin pisləşdiyini söyləmək mümkündür. Balıqların artıq göründüyü yerlərdə yaşamaması və fərqli dəniz canlılarının daha əvvəl olmadıqları yerlərdə yuva qurması dəyişən ekosistemin nəticəsidir. Zəhərli su istehlakı, sualtı ekosistemin pozulması, həddindən artıq balıq ovu və texnologiyadan düzgün istifadə edilməməsi səbəbindən bir çox canlı növünün nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə üzləşdiyini düşünə bilərik ki,  bu da olduqca doğru düşüncədir. Çünki canlı həyat, xüsusən də dənizlərdə, göllərdə, çaylarda və daxili sularda say və növ baxımından azalır.

- Bəs suyun çirklənməsinin qarşısını almaq üçün nələr etməliyik?

- Əlbəttə, bu ekoloqlar da daxil olmaqla gələcəyini, həyatını düşünən hər kəsi düşündürən bir sualdır ki, suyun çirklənməsinin qarşısını almaq üçün nə etməliyik? Bu istiqamətdə atılacaq ilk addım su ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməkdir. Su istifadəsini minimuma endirməklə fərdi ehtiyat tədbirlərinə başlamaq olar. Duş qəbul edərkən, hər hansı bir gigyenik təmizliklə məşğul olarkən və ya məsələn, adi üz yuyarkən, diş fırçalayarkən daha az su istehlak etməyə cəhd etmək lazımdır. Bununla yanaşı mətbəxdə istifadə etdiyimiz adi kran suyu ilə qarışan maddələrə də diqqət yetirmək lazımdır. 
Suyun çirklənməsinin qarşısının alınması ilə bağlı sualın cavabı davamlılığı dəstəkləməkdir. Davamlılığa töhfə verən ekoloji cəhətdən təmiz brendləri seçə, tullantı məhsulları təkrar emal edib istifadəyə vermək olar. 
Bunlardan əlavə, suyun çirklənməsi ilə bağlı məlumatlılığı artırmaq məqsədi daşıyan qeyri-hökumət təşəbbüslərini dəstəkləyə və sosial media paylaşımları və ya könüllü fəaliyyətlərdə iştiraklarla suyun qorunması üçün kiçik, lakin vacib addımlar atmaq mümkündür.
Qısacası, su həyatımızın bir çox aspektləri üçün vacibdir. Bədən istiliyimizi tənzimləmək, bədənimizin funksiyaları, dərimizi sağlam saxlamaq, bitkilərin böyüməsi və ətraf mühitimizi qorumaq üçün vacibdir. Buna görə də adekvat miqdarda su istehlak etmək və su ehtiyatlarını qorumaq çox vacibdir. Gündəlik su istehlakımızı artırmaq üçün içməli su əvəzinə tərkibində su olan qidaları (məsələn, meyvə-tərəvəz) istifadə edə bilərik. Bundan əlavə, su ehtiyatlarının çirklənməsinin qarşısını almaq üçün məişət tullantılarımızı düzgün şəkildə atmalı və suya qənaət etməliyik. Unutmayaq ki, su həyat mənbəyidir və həyatımızın davamı üçün onu qorumalıyıq.

Röyalə Xəyal