Yazıçı və ideologiya: Ədəbiyyatın sərhədləri varmı?

Rövşən Abdullaoğlu:  Nə pula, nə şöhrətə, nə də məcburiyyətə görə  pozmalı olmadığın qırmızı xətlərin olmalıdır

Ədəbiyyat yalnız fərdi yaradıcılıq deyil, həm də ictimai və ideoloji proseslərin bir parçasıdır. Yazıçının dünyagörüşü, siyasi baxışları və dövrünün tələbləri onun əsərlərinin məzmununa və ruhuna təsir edir. Bəzən yazıçılar öz prinsiplərinə sadiq qalaraq, dövrün ideoloji çərçivələrinə qarşı çıxır, bəzən isə cəmiyyətin və ya hakimiyyətin gözləntilərinə uyğun mövqe sərgiləyirlər.

Bu mövzu daim müzakirə olunub və müxtəlif dövrlərdə fərqli yanaşmalar meydana çıxıb. Yazıçının əsas vəzifəsi nədir-dövrün tələblərinə uyğunlaşmaq, yoxsa ədəbi irsini qorumaq? 

Mövzu ilə bağlı tanınmış yazıçı Rövşən Abdullaoğlu suallarımızı cavablandırdı:

-Rövşən müəllim, yazıçının ideologiyası onun ədəbi dəyərinə təsir göstərirmi? 

-Bəli, mütləq göstərir, çünki əsərin iki hissəsi var: Forması və məzmunu. Formada yazıçının dil bilgiləri, dünya və klassik ədəbiyyata nə qədər bələd olması görünür. Yazıçının ideologiyası, savadı, biliyi,  hətta psixoloji durumu isə  əsərin məzmununa təsir edir. Düzdür, bəzən yazıçı çalışır ki, daha neytral formada yanaşsın, ancaq hər halda o yenə də ideologiyasını bu və ya digər formada orada əks etdirəcək. Bu cəhətdən əsəri yazıçının bişirdiyi yeməyə bənzətmək olar. Sən ora hansı məhsulları qatırsansa, sənin yeməyin də o dadda olacaq. O məhsullar  sənin düşüncəndən, fikirlərindən, hisslərindən, ideologiyandan və sənin təcrübəndən ora qatılır.

- Yazıçının əsərləri ilə şəxsi siyasi baxışları və ya dövrün tələblərinə uyğun davranışı arasında sərhəd harada çəkilməlidir?

-Bu məsələ olduqca mürəkkəbdir. Çünki yazıçının əsərləri onun şəxsi dünyagörüşündən,bəzən onun araşdırmasından, həyat təcrübəsindən, ideologiyasından qaynaqlanır. Dövrün tələbləri və siyasi baxışlar - bu isə ayrı bir mövzudur. Yəni ola bilər ki, yazıçının əsəri onun siyasi baxışlarını əks etdirsin. Ola bilsin ki, əks etdirməsin. Məsələn, yazıçı elə bir mövzulara toxuna bilər ki, orada siyasi baxışlara yer versin və ya siyasi mövzuda yazır. Orda aydındır ki, hardasa öz siyasi baxışlarını göstərəcək. Ancaq ola bilər ki, onun qələmə aldığı mövzu siyasi baxışından tamamilə kənar tutulur. Çünki yaradıcılıq siyasi baxışlardan tamam ayrı bir dəyərdir. Ona görə siyasi baxışlar orda əks olunmaya da bilər. Mütləq olaraq siyasi baxış əks olunmalıdırmı?

Mənə görə bu vacib deyil. Ola bilər yazıçı elə sahələrə müraciət eləsin, elə mövzuları gözəl qələmə alsın ki, siyasi mövzuda da nəsə bir iş görməyə ehtiyac qalmasın. Yəni mütləq deyil ki, yazıçı siyasi mövzularda nəsə yazsın. 

Bunu da qəbul edirəm ki, yazıçının bir vəzifəsi var. Bəzən deyirlər yazıçının vəzifəsi var, yoxsa yox? Cavablardan biri bu olur ki, yazıçının üzərində heç bir məsuliyyət və vəzifəsi yoxdur, mənə görə var. Ancaq yazıçının mütləq siyasi mövzuları qabartmaq, bir siyasi yazıçı və siyasi sərhçi qismində iştirak etmək kimi  vəzifəsi yoxdur. Onun əsas vəzifəsi odur ki, qələmə aldığı əsərlər cəmiyyətə təsir etsin, cəmiyyətin taleyinə təsir etsin, gələcəyinə təsir göstərsin, cəmiyyəti müsbətə doğru dəyişsin. Belə bir vəzifəsi olduğunu qəbul edirəm və yazıçı bu kontekstdə əsərlərini qələmə almalıdır.

- Sovet dövründə yazıb-yaradan klassiklərimizin ideoloji təsirlərə boyun əyməsi məcburiyyətin nəticəsi idi, yoxsa onların öz seçimləri? Bu məsələyə necə yanaşmaq lazımdır?

-Ümumiyyətlə, bir məsələni deyim, həyatda məcburiyyət yoxdur. Məcburiyyət nədir? Daxili psixoloji təsirlər və yaxud da ki, xarici təsirlərdir. Düzdür, bu təsirlər bizdən iradəni almır, iradə azadlığını almır.İradəmizi almadığına görə  hər bir halda yenə də seçim bizim əlimizdə olur və sonunda qərar insanın ixtiyarında olur. Və bu ixtiyarı bizdən heç kəs ala bilməz. Gərək sən anlaqsız olasan, psixoloji xəstə olasan ki, sənin əlindən seçim alınsın və sən nəyəsə məcbur olasan. Ancaq mütləq məcburiyyət, yəni iradənin əlindən alınması kimi bir hal yoxdur. Yəni hətta əsirlikdə desələr ki,əsir yoldaşını öldürməlisən, yoxsa  səni öldürəcəklər. Burda belə məcbur deyilsən. Sən öz ölümünü seçə bilərsən.Ona görə heç kəs heç nəyə məcbur deyil. Bu bir seçim idi. Bəziləri bu seçimi ola bilsin, dövrün məcburiyyəti kimi qələmə versinlər, ancaq məcburiyyət təsirdir.Bu təsirə boyun əyə də bilərsən,əyməyə də.

Yazıçının ideoloji dəyərləri, sərhədləri olmalıdır. O sərhədləri nəyin bahasına olursa olsun keçməməlidir. Ola bilsin ki, xaricdə hansısa bir mükafatı əldə etmək, ola bilsin, hansısa böyük ədəbi qurumların sənə rəğbətli olmasına görə  ölkənə zidd əsərləri qələmə ala bilərsən, fikirləri yaza bilərsən. Mənə görə nə olursa olsun, yazıçı bunları etməli deyil. Yəni yazıçının bağlı olduğu dəyərlər olmalıdır. Milli dəyərlər ,mental dəyərlər, ailən ilə bağlı dəyərlər və ya torpağın ilə bağlı dəyərlər. İdeoloji dəyərlərində də bir sərhədin olmalıdır ki, o sərhədi heç bir formada pozmamalısan. Nə pula, nə şöhrətə, nə də məcburiyyətə görə  pozmalı olmadığın qırmızı xətlərin olmalıdır. Əgər elə olmasa, onda yazıçı buqələmun kimi bir şey olacaq. Yəni harada marağları olsa ora doğru gedəcək. Xarici maraqlara görə ölkəsinin milli mənəvi dəyərlərini pozacaq və ya tanınmış ədəbi ada görə, hansısa mükafata görə, pula görə və s. Ona görə də mən düşünürəm ki, mütləq olaraq dəyər olmalıdır. Dəyərsiz yazıçı olmur, ədəbiyyat sözü də elə "ədəb" sözündən gəlir. Sənin bir ədəbin olmalıdır. Ədəb dedik də, ideoloji, əxlaqi ədəb, davranışa aid ədəb nəzərdə tutulur.Sənin bir sərhəddin olmalıdır ki, onun üstündə bir ədəbiyyat qurasan.Nisbilik və mütləq subyektivlik üzərində ədəbi qurmaq, onun əsasında da ədəbiyyatı formalaşdırmaq mümkün deyil.

-Sizcə, bir yazıçının dövrünün ideologiyasına uyğun yazması onun yaradıcılığını dəyərsiz edir, yoxsa biz bunu tarixi şəraitin tərkib hissəsi kimi qəbul etməliyik?

-Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, yazıçının ideologiyası önəmlidir. Bir şərtlə ki, onun ideologiyası, siyasi mövqeyi əsərində əks olunursa, ümumi olaraq ideologiyanın və siyasi mövqeyinin əks olunmaması da mümkün deyil. İdeologiya, onun həyata baxışı əsərdə az-çox hiss olunacaq. Ola bilər ki, bu rejimə xidmət eləmiş, xalqın əksinə fəaliyyət göstərmiş bir yazıçıdır. Ancaq elə bir əsər qələmə alıb ki, orada tamam başqa bir mövzudan yazıb. Siyasi baxışlar orda qətiyyən əks olunmur. Belə bir forma və məzmunu güclü olsa, biz ondan əsərə istinad eləyə bilərik. O əsər bizim üçün bir ədəbi dəyərə malik ola bilər, milli ədəbiyyatımızda ona yer verə bilərik. Ancaq burada bir məsələ də var. Yəni elə əsəri tanıtmaqla biz əslində o şəxsin özünü də tanıdırıq. Onun əsərini təbliğ etməklə yazıçının özünü də reklam etmiş oluruq. Ancaq bu mövzuda qəti bu fikirdəyəm ki, yazıçının zərərli əsərlərini təbliğ etmək olmaz. Nə qədər bədii tərəfi gözəl olsa da, yanlış ideologiyanı əks etdirən, xalqa qarşı yazılan əsərlərə qəti şəkildə milli ədəbiyyatımızda yer vermək olmaz. Çünki bir əsəri klassikə o xüsusiyyət çevirir ki, orada bədii tərəfi ilə bərabər məzmunu da güclü olsun. Yəni bədii estetik tərəfi güclüdür, forması möhtəşəmdir. Ancaq içərisi boşdur, məzmunu yararlı deyil, zəhərlidir, zərərlidir. Mənə görə o heç bir zaman klassik əsərlərin sırasında yer almamalıdır. Mənə görə milli ədəbiyyatımızın rəfində ona yer verməyimiz, xalqımıza xəyanətdir.

-Klassiklərimizin bəzi ideoloji fikirlərinə və ya dövrün tələblərinə uyğun yazılarına görə onları mühakimə etmək nə dərəcədə doğrudur? Tarixi şərait və fərdi seçimlər nəzərə alınmalıdırmı?

-Maraqlı sualdır. Mənim burda mövqeyim prinsipialdır. Yəni mən düşünürəm ki, bir yazıçı istər klassik, istər müasir olsun, dövrün tələbinə uyğun davranmaqla, öz xalqına və dəyərlərinə xəyanət etmiş sayılır və buna heç bir halda bəraət yoxdur. Yəni deyə bilmərik, dövr tələb edirdi, ona görə xalqının milli maraqlarına zidd yazdı, öz qələm yoldaşlarının əleyhinə fikirlər söylədi və onların həbsinə səbəbkar oldu. Bu mənə görə bəraət deyil. Bu, mənə görə normal insana yaraşmayan bir hərəkətdir. O ki qaldı bu qələm sahibi, ədib və ziyalı olsun. Yazıçı cəmiyyətin qaymağıdır, cəmiyyətin intellegensiyasıdır. Yəni, bundan gözlənti tamam başqadır. Cəmiyyətə istiqamət verən qrupdur, örnək şəxslərdir. Bu aydındır ki, bu prinsipsizlikdir və ziyalı bir şəxsə, qələm sahibinə qətiyyən yaraşmayan bir hərəkətdir. Dünya tarixində və ölkəmizdə bir çox yazıçılar olub ki, onlar mən deyən mövqedə olublar ki, dövrün siyasi, ideoloji basqılarına baxmayaraq öz mövqelərindən geri çəkilməyiblər və onlar da eyni bu cür düşünüblər ki, məcburiyyət yoxdur və xalqa, dövlətə qarşı heç bir halda xəyanət oluna bilməz. Dövr tələb etsə də, etməsə də. Əhməd Cavad - Azərbaycanın istiqlal şairi sovet rejimi tərəfindən repressiyaya məruz qaldı, ancaq öz fikrindən, öz mövqeyindən dönmədi. İndi hamı Əhməd Cavadı böyük sevgi ilə anır və onun yeri xalqın ədəbiyyatında tamam başqadı. Milli ruhda yazırdı, azadlığı ifadə edirdi. O dövrün tələbinə uyğun hərəkət etsəydi, sağ qalardı. Ancaq bunun əvəzində öz prinsiplərindən keçmiş olacaqdı və mənə görə Əhməd Cavad, indi Əhməd Cavad olmayacaqdı. Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq repressiyaya məruz qaldılar, ancaq dövrün tələblərinə uyğun davranıb, sosialist rejiminin çərçivəsində yazmadılar. Acı tale ilə bizim xalqın yaddaşında  bir mübariz şəxs kimi qaldılar və eyni zamanda bizim söykənəcəyimiz və örnək gətirəcəyimiz bir şəxsə çevrildilər. Xalqı formalaşdıran da məhz belə şəxslərdir.

- Əgər klassiklərimizdən bəziləri müəyyən dövrdə hakim ideologiyaya uyğun mövqe sərgiləyiblərsə, bu, onların milli ədəbiyyatdakı rolunu azaltmalıdırmı? Bu məsələni mübahisə predmeti etmək nə qədər doğrudur?

-Bəzən olur ki, yazıçı hakim ideologiyaya uyğun mövqe göstərir, ancaq bu mövqe öz canını qorumaq, öz ədəbi irsini qorumağa xidmət edir və bu ideologiyaya uyğun mövqeyi də səthi olur. Yəni öz yaradıcılığında bunu əks etdirmir. Yazıçı xalqa bağlıdır, milli şüurda yetişib, vətənpərvərdir, milli mənəvi dəyərlərə bağlıdır. Ancaq bəzi məqamlarda özünü qorumaq üçün hakim ideologiyaya uyğun fikirlər qələmə alır. Bu yazıçının milli ədəbiyyatdakı rolunu azaltmış olmur. Ancaq mənim danışdığım o yazıçılardır ki, onlar hakim ideologiyaya uyğun nəinki sərgiləyiblər, totalitar rejimin bir nökərinə, xidmətçisinə çevriliblər və bütün yaradıcılığı, fəaliyyəti cani könüldən bu rejimin təbliğatına xidmət edib. Bu, xalqımıza zidd olan xain ideologiyanın təbliğatına çevrilib. Belə yazıçılar təhlükəlidir. Mən "Koramal"romanında Sovet rejimi haqqında bir məqama toxunmuşam ki, orada bizə deyirdilər, məsələn: "Kitabxanaların qapısını bağlayın. Biz kitabxanaların nəinki qapısını bağlayırdıq, kitabları yandırırdıq. Bizə deyirdilər, məscidlərin qapısını bağlayın, ora ancaq özəl günlərdə kimsə gəlsin. Bizlər məscidləri yerlə- yeksan edib, yandırırdıq, dağıdırdıq".

Yəni o düşüncəni göstərir ki, özünü gözə soxmaq, yaxşı göstərmək üçün bəzən sənə deyiləndən artıq şey edirsən. Bu artıq nökərçilik, əziklikdir. Biz o dövrdə repressiyalara baxsaq görərik ki, repressiyaların daha faciəvi olmasının səbəbkarı canfəşanlıq edən adamlardı. Onlar deyiləndən daha artığını eləyirdilər. Öz xalqına, vətəndaşlarına qarşı zərurətdən daha artığını icra edirdilər. Bu cür insanlar şəxsiyyətsiz insanlardır. Nəinki yazıçı, kim belə bir xislətdə olsa, biz o insana heç salam vermərik. Şəxsiyyətsiz insana heç kəs dəyər vermir. İndi təsəvvür edin belə şəxsiyyətsiz insanın hansısa bir vəzifəsi olur, yazıçı olur, söz sahibi olur, böyük auditoriyanın qabağında örnək təqdim olunur. Belə yazıçı nə qədər yazsa da, neyləsə də mənə görə xain və düşməndir. Deyirlər, həbs elə bu qətlə yetirir və üstəlik ailəsini də həbs etdirir, nəslini, kökünü didərgin salır. Bu insanlara sən necə rəhm edəsən? Əlində dəlili olsa da, olmasa da yazıçı qələm yoldaşının əleyhinə bu yazır. Bu artıq özünü qorumaqdan daha yuxarı bir şeydi. Belə ədəbiyyatçıların, bu cür tarixi şəxslərin mənə görə adına ümumiyyətlə ədəbiyyat cərgəsində yer verilməməlidir. Digər yazıçılara da örnək olsun ki, bizim xalqın bir mövqeyi, prinsipi var. O prinsipə uyğun gəlməyən yazıçıların adı tarixdə qalmayacaq. Onlar da bu prinsipləri öyrənsinlər və bu qırmızı xətləri qorumağa çalışsınlar. Prinsipsiz yazıçının yazdığı əsər də dəyərli olmayacaq.

Səidə Ramazanova