İşsizlik problemi: Gənclər və sosial təsirlər
Azərbaycanda işsizlik problemi uzun müddətdir ki, iqtisadi inkişafın qarşısında duran əsas çətinliklərdən biridir. Rəqəmlər göstərir ki, xüsusən gənclər arasında işsizlik səviyyəsi narahatlıq doğurur. Son dövrlərdə əmək bazarında müşahidə edilən qeyri-bərabərlik, təhsil və peşə bacarıqları ilə bazar tələbləri arasındakı uyğunsuzluq, həmçinin iş yerlərinin azlığı, bu məsələnin dərinləşməsinə səbəb olur. İşsizlik həm də sosial problemlərə, iqtisadi qeyri-sabitliyə və həyat şəraitinin pisləşməsinə gətirib çıxarır. Bununla yanaşı, ölkədə məşğulluq sahəsində həyata keçirilən dövlət proqramları və özəl sektorun işəgötürmə təşviqləri hələ də kifayət qədər təsirli olmur. Müasir Azərbaycanın sürətli inkişafı fonunda gənclərin işsizlik problemi cəmiyyətimizin diqqət mərkəzindədir. Gənclərimizin enerjisi və potensialı ölkəmizin gələcəyi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etsə də, onların əmək bazarına inteqrasiyasında qarşılaşdıqları çətinliklər narahatlıq doğurur.
İşsizliyin səbəbləri:
1. Təhsil və əmək bazarı arasındakı uyğunsuzluq: Ali təhsil müəssisələrinin məzunları ilə əmək bazarının tələbləri arasında uyğunsuzluq mövcuddur. Bu, gənclərin əldə etdikləri ixtisasların bazarda tələb olunmaması ilə nəticələnir.
2. Təcrübə əskikliyi: İşəgötürənlər tez-tez təcrübəli işçilərə üstünlük verirlər ki, bu da yeni məzunların işə qəbulunda maneə yaradır.
3. Regional imkanların məhdudluğu: Bölgələrdə iş imkanlarının məhdudluğu gənclərin paytaxta və ya xarici ölkələrə miqrasiyasına səbəb olur.
4. İqtisadi amillər: Pandemiya kimi qlobal hadisələr bəzi sektorların fəaliyyətini məhdudlaşdıraraq işsizliyin artmasına səbəb olub.
Ən son məlumatlara görə, Azərbaycanda gənclər arasında işsizlik səviyyəsi 11,2% təşkil edir. Bu, hər 9 gəncdən birinin işsiz olduğunu göstərir. 20-24 yaş aralığında isə bu göstərici daha yüksəkdir - 14,2%. Ümumilikdə, ölkə üzrə işsizlik səviyyəsi 6% civarındadır ki, bu da gənclər arasında işsizliyin ümumi göstəricidən daha yüksək olduğunu göstərir.
Cəmiyyətdə yaratdığı problemlər:
Sosial gərginlik: İşsiz gənclər arasında sosial narazılıq və psixoloji problemlər artmaqdadır.
Beyin axını: İşsizlik səbəbindən yüksək ixtisaslı gənclər xaricə köç etməyi seçirlər ki, bu da ölkənin intellektual potensialının itirilməsinə gətirib çıxarır.
Cinayətkarlıq riskinin artması: Uzunmüddətli işsizlik bəzi gəncləri qeyri-qanuni fəaliyyətlərə yönəldə bilər.
Gənclərin işsizlik probleminin həlli üçün təhsil sisteminin əmək bazarının tələblərinə uyğunlaşdırılması, regionlarda iqtisadi inkişafın təşviqi və gənclərin peşə təcrübəsi qazanmasına dəstək proqramlarının həyata keçirilməsi vacibdir.
Azərbaycanda gənclərin işsizlik probleminin həlli üçün dövlət tərəfindən bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Bu tədbirlər gənclərin məşğulluq imkanlarının artırılmasına, peşə bacarıqlarının inkişafına və əmək bazarına inteqrasiyasına yönəlib.
Dövlətin gördüyü tədbirlər:
1. Dövlət proqramları: "Azərbaycan gəncliyi 2017-2021-ci illərdə" Dövlət Proqramı çərçivəsində gənclərin məşğulluğunun artırılması, onların peşə hazırlığı və təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində müxtəlif layihələr həyata keçirilib.
2. Məşğulluq yarmarkaları: Dövlət Məşğulluq Agentliyi tərəfindən mütəmadi olaraq əmək yarmarkaları təşkil edilir. Bu yarmarkalarda işaxtaran gənclər müxtəlif müəssisələrin təqdim etdiyi vakansiyalarla tanış ola və işəgötürənlərlə birbaşa əlaqə qura bilərlər.
3. Elektron əmək birjası: Dövlət Məşğulluq Agentliyinin Elektron Əmək Birjası platforması vasitəsilə gənclər onlayn şəkildə mövcud vakansiyalarla tanış ola və müraciət edə bilərlər. Bu platforma işaxtaranların və işəgötürənlərin bir araya gəlməsini asanlaşdırır.
4. Peşə təhsili və təlimləri: Gənclərin əmək bazarının tələblərinə uyğun peşə bacarıqlarına yiyələnməsi üçün müxtəlif peşə təhsili və təlim proqramları təşkil olunur. Bu təlimlər gənclərin rəqabət qabiliyyətini artırmağa yönəlib.
5. Gənclərin dayanıqlı məşğulluğu proqramı: Dövlət Məşğulluq Agentliyi və Gənclər Fondu tərəfindən birgə həyata keçirilən bu proqram çərçivəsində işsiz və işaxtaran gənclərin məşğulluğunun təmin edilməsi məqsədilə müxtəlif layihələr icra olunur. Proqram çərçivəsində gənclərə peşə hazırlığı, təcrübə proqramları və işə düzəlmə imkanları təqdim edilir.
İşsiz gənclər necə işlə təmin oluna bilər və hara müraciət edə bilərlər:
1. Dövlət Məşğulluq Agentliyi: İşsiz gənclər Dövlət Məşğulluq Agentliyinə müraciət edərək işaxtaran kimi qeydiyyata düşə bilərlər. Agentlik vasitəsilə onlar mövcud vakansiyalar haqqında məlumat əldə edə və uyğun işlə təmin oluna bilərlər.
2. "DOST" mərkəzləri: "DOST" mərkəzləri işsiz və işaxtaran şəxslərin qeydiyyatı və onlara münasib işlərin təklifi ilə məşğul olur. Gənclər bu mərkəzlərə müraciət edərək işsizlik statusu ala və işsizlikdən sığorta ödənişlərindən faydalana bilərlər.
3. Gənclər Fondu: Gənclər Fondu tərəfindən həyata keçirilən "Gənclərin Məşğulluğu Proqramı" çərçivəsində gənclər müxtəlif vakansiyalara müraciət edə bilərlər. Müraciət etmək istəyən gənclər Fondun rəsmi internet səhifəsində qeydiyyatdan keçərək elektron xidmətlər bölməsindən onlayn müraciətlərini göndərə bilərlər.
4. Peşə təhsili mərkəzləri: Gənclər peşə bacarıqlarını artırmaq üçün müxtəlif peşə təhsili mərkəzlərinə müraciət edə bilərlər. Bu mərkəzlərdə keçirilən kurslar vasitəsilə onlar əmək bazarının tələblərinə uyğun ixtisaslara yiyələnə bilərlər.
5. Elektron əmək birjası: İnternet üzərindən Elektron Əmək Birjasına daxil olaraq mövcud vakansiyalarla tanış olmaq və onlayn müraciət etmək mümkündür. Bu platforma vasitəsilə gənclər evdən çıxmadan iş axtarışını həyata keçirə bilərlər.
Gənclərin işsizlik probleminin həlli üçün dövlət tərəfindən həyata keçirilən bu tədbirlər onların əmək bazarına inteqrasiyasını asanlaşdırır və məşğulluq imkanlarını artırır. Gənclər bu imkanlardan yararlanaraq öz peşə bacarıqlarını inkişaf etdirə və uyğun işlə təmin oluna bilərlər.
Gənclərin işsiz qalmasında ailə və şəxsi amillərin rolu
Azərbaycanda gənclərin işsizlik problemi yalnız iqtisadi və sosial amillərlə məhdudlaşmır. Bu məsələdə ailə üzvlərinin təsiri və gəncin özünün atdığı və ya atmadığı addımlar da mühüm rol oynayır. Gənclərin iş tapmaqda qarşılaşdıqları çətinliklər təkcə əmək bazarındakı problemlərlə deyil, onların böyüdükləri mühit, ailə tərbiyəsi, şəxsi motivasiya və seçimləri ilə də sıx bağlıdır.
1. Ailə üzvlərinin işsizliyə təsiri
Ailə, insanın formalaşmasında və gələcək həyatına yön verməsində mühüm rol oynayır. Gəncin həyat yolu və karyera seçimi çox vaxt ailənin yanaşmalarından və sosial statusundan asılı olur. Burada müxtəlif aspektlərə toxunmaq mümkündür:
Valideynlərin həddindən artıq himayəsi
Bəzi valideynlər övladlarını həddindən artıq qorumağa çalışır və onları sərbəst qərar verməyə buraxmır. Bu, gənclərin müstəqil qərar vermək bacarığını azaldır, öz problemlərini həll edə bilməməsinə və iş tapmaq üçün yetərincə təşəbbüs göstərməməsinə səbəb olur.
Məsələn: Ailə üzvləri "Qız uşağı işə getməz", "Sənə uyğun iş tapılana qədər gözlə" kimi fikirlərlə gəncin erkən yaşda iş bazarına qoşulmasına mane ola bilər. Valideynlər övladlarının müstəqil hərəkət etməsinə icazə vermədikdə, gənclər qərarsız və təşəbbüskar olmayan bir fərd kimi formalaşır.
Valideynlərin sosial statusunun təsiri
Ailənin sosial statusu və maddi imkanları gəncin iş tapmasına və ya işsiz qalmasına təsir edə bilər. Maddi cəhətdən təminatlı ailələrin övladları bəzən iş axtarmağa tələsmir və uzun müddət asılı vəziyyətdə qalırlar.
Məsələn: Valideynləri imkanlı olan gənclər bəzən real əmək bazarında təcrübə qazanmadan yüksək maaşlı işlərə başlamaq istəyir, bu da onların işsiz qalmasına səbəb olur. Əksinə, maddi durumu zəif olan ailələrin övladları erkən yaşda işləməyə məcbur qaldıqları üçün təhsildən geri qalır və gələcəkdə yaxşı iş tapmaqda çətinlik çəkirlər.
Peşə seçimində valideynlərin məcburiyyəti
Azərbaycanda ənənəvi olaraq bəzi ailələr övladlarını öz istədikləri peşəyə yönləndirməyə çalışır. Bu, gəncin maraq dairəsinə və bacarıqlarına uyğun olmayan sahəyə yönəlməsinə səbəb ola bilər.
Məsələn: Valideynlərin "Mütləq həkim olmalısan" və ya "Hüquq fakültəsinə daxil olmalısan" kimi təkidlərindən sonra, gənc sevmədiyi sahəni seçə bilər və nəticədə nə iş tapmaqda uğur qazana bilər, nə də özünü peşəsində xoşbəxt hiss edər.Əgər valideynlər övladlarının bacarıqlarını nəzərə almadan seçim edirsə, həmin gəncin əmək bazarında rəqabət aparması çətinləşir.
2. Gəncin özü ilə bağlı səbəblər
Ailə mühüm rol oynasa da, işsiz qalmaqda gəncin öz məsuliyyəti də az deyil. İş axtarma prosesində aktiv olmayan, motivasiyası zəif və müasir bacarıqlara sahib olmayan gənclər daha çox çətinlik çəkirlər.
Passivlik və iş axtarma mədəniyyətinin olmaması
Bəzi gənclər iş tapmaq üçün kifayət qədər səy göstərmir və iş tapmaq üçün yalnız dövlət qurumlarına və ya valideynlərinə güvənirlər.
Məsələn: Bir çox gənc CV hazırlamaq və iş müsahibələrində iştirak etmək kimi əsas bacarıqlara malik deyil. Bəzi gənclər iş elanlarına müraciət etmədən, sadəcə tanışlıq vasitəsilə iş tapmağa ümid edirlər.
Reallıqdan uzaq gözləntilər
Bəzi gənclər əmək bazarına uyğun olmayan yüksək maaş gözləntiləri və ya iş şəraiti ilə bağlı real olmayan tələblər irəli sürürlər.
Məsələn: Universiteti yeni bitirmiş bir gənc təcrübəsi olmadan yüksək maaş tələb edə bilər. Gənclərin bəziləri ofis şəraitində işləməyə üstünlük verir, lakin bazarda bu cür işlər məhdud olduğu üçün işsiz qalırlar.
Bacarıqların yetərsizliyi və özünü inkişaf etdirməmək
Gənclərin iş bazarında uğurlu ola bilməsi üçün müasir bacarıqlara yiyələnməsi vacibdir. Lakin bəzi gənclər özlərini inkişaf etdirməyə maraq göstərmirlər.
Məsələn: Xarici dil, rəqəmsal bacarıqlar və ya proqramlaşdırma kimi biliklər əmək bazarında tələb olunur. Lakin bəzi gənclər bu bacarıqlara yiyələnmədən iş tapmaq istəyirlər. Bəzi gənclər öyrənməyə açıq olmadığı üçün yeni trendlərə uyğunlaşa bilmirlər.
İş seçimində stereotiplər və stiqmalar
Bəzi gənclər müəyyən sahələri "aşağı" hesab edərək bu işlərdə çalışmaq istəmirlər.
Məsələn: Xüsusilə ali təhsil almış şəxslər bəzən fiziki və ya texniki işlərə müraciət etməyi özlərinə sığışdırmır. Bəzi insanlar yalnız dövlət işində çalışmaq istədikləri üçün özəl sektorda olan imkanlardan istifadə etmirlər.
3. Nəticə və həll yolları
Gənclərin işsiz qalmasına təsir edən amillərin kompleks xarakter daşıdığı görünür. Problemin həlli üçün aşağıdakı addımlar atıla bilər:
Valideynlər gəncləri erkən yaşda müstəqilliyə öyrətməli və onların qərar vermə bacarıqlarını inkişaf etdirməlidirlər.
Gənclər əmək bazarının real tələblərinə uyğun olaraq öz bacarıqlarını artırmalıdırlar (xarici dillər, rəqəmsal biliklər və s.).
İş axtarma prosesi daha aktiv və peşəkar formada aparılmalıdır (CV hazırlanması, müsahibə texnikalarının öyrənilməsi və s.).
Gənclər əmək bazarında təcrübə qazanmaq üçün könüllü işlərdə və ya təcrübə proqramlarında iştirak etməlidirlər.
Bütün bu amilləri nəzərə alaraq, həm ailələrin, həm də gənclərin əmək bazarına daha çevik və realist yanaşması işsizlik probleminin həllinə töhfə verə bilər.
İşsizlik problemi təkcə fərdi səviyyədə deyil, həm də iqtisadi, sosial və psixoloji baxımdan geniş təsirə malikdir. Gənclərin işsiz qalmasına müxtəlif amillər təsir göstərir və bu amilləri fərqli aspektlərdən təhlil etmək mümkündür.
1. İşsizlik və Cəmiyyətə Təsiri
Sosial bərabərsizlik və imkanların məhdudluğu
İşsiz qalan gənclər maddi çətinliklər çəkir və sosial status baxımından geridə qala bilirlər. Bu, daha da böyük sosial bərabərsizliyə gətirib çıxarır, çünki bəzi ailələrin imkanları geniş olduğu üçün onların övladları daha tez iş tapır, digərləri isə uzun müddət işsiz qalır.
Gənclərin beyin axını və miqrasiya problemi
İş tapmaqda çətinlik çəkən gənclər başqa ölkələrə miqrasiya etməyə üstünlük verirlər. Bu isə ölkədə təcrübəli və gənc kadrların azalmasına və ölkənin iqtisadi inkişaf tempinin zəifləməsinə səbəb olur. Azərbaycan üçün xaricə işləmək üçün gedən IT mütəxəssisləri, həkimlər və mühəndislər buna misaldır.
Ailə qurma və cəmiyyətə inteqrasiya problemləri
İşsiz gənclər evlənmək və ailə qurmaq qərarında tərəddüd edirlər, çünki sabit gəlirləri olmadığı üçün ailə məsuliyyətini üzərlərinə götürə bilmirlər. Bu isə ölkədə doğum səviyyəsinin azalmasına və sosial strukturun zəifləməsinə gətirib çıxara bilər.
2. İşsizlik və psixoloji təsirlər
Depressiya və motivasiya problemləri
Uzun müddət işsiz qalan gənclərdə özgüvən azalır, onlar depressiyaya düşə bilər və həyatdan məmnuniyyət hissi aşağı düşür. Cəmiyyətə faydasız olduqlarını düşündükləri üçün bəzən aqressiv və ya sosial həyatdan uzaqlaşmış olurlar.
Gənclərin cinayətkarlığa yönəlməsi
İşsizliyin yüksək olduğu yerlərdə cinayətkarlıq riski artır. İş tapa bilməyən bəzi gənclər asan qazanc yollarına yönəlir, fırıldaqçılıq, narkotik ticarəti və digər qeyri-qanuni fəaliyyətlərə meyilli ola bilirlər.
Ailədaxili münasibətlərə təsiri
İşsiz gənclər valideynləri ilə münasibətlərdə problemlər yaşayır. Onların evdə uzun müddət qalması, valideynlərdən maddi asılılığı və psixoloji gərginliyi ailə daxilində münaqişələrə səbəb ola bilər.
3. İşsizlik probleminin qarşısını almaq üçün alternativ yollar
Rəqəmsal bacarıqların inkişafı və uzaqdan iş imkanları
Gənclər IT, qrafik dizayn, proqramlaşdırma, freelancing kimi sahələrə yönəlməklə özləri üçün yeni iş imkanları yarada bilərlər. Dünyada uzaqdan iş modeli getdikcə populyarlaşır, bu isə gənclərin beynəlxalq əmək bazarına çıxışını asanlaşdırır.
Kiçik biznes və startapların dəstəklənməsi
Gənclərin işsiz qalmasının qarşısını almaq üçün kiçik bizneslərin inkişafına şərait yaradılmalıdır. Dövlət və özəl sektor tərəfindən gənclərə biznes kreditləri, qrantlar və inkubasiya proqramları təqdim edilməlidir.
Peşə təhsilinə daha çox əhəmiyyət verilməlidir
Universitet diplomu olan, amma bacarıqsız gənclərin sayını azaltmaq üçün peşə təhsili inkişaf etdirilməlidir. Bəzi sahələrdə (məsələn, sənaye, kənd təsərrüfatı, avtomobil servisi və s.) peşəkar işçi qüvvəsinə ehtiyac yüksəkdir, amma bu sahələrdə işçi qıtlığı var.
İşsizliklə bağlı yanlış stereotiplər
"Dövlət işindən başqa iş yoxdur"
Cəmiyyətdə hələ də düşüncələrdən biri budur ki, yalnız dövlət sektorunda iş tapmaq uğurdur. Halbuki özəl sektor və sahibkarlıq da yüksək qazanc və stabillik təklif edə bilər.
"Universitet bitirən hər kəs yüksək maaş almalıdır"
Universiteti yeni bitirmiş gənclər təcrübəsiz olduğu üçün işəgötürənlər onlara yüksək maaş təklif etmir. Amma bəzən gənclər bu reallığı qəbul etmir və aşağı maaşla başlamaqdan imtina edirlər, nəticədə işsiz qalırlar.
"Əsas diplomdur, bacarıqlar önəmsizdir"
İş dünyasında yalnız diplom kifayət etmir, gənclərin praktiki bacarıqları və təcrübəsi daha vacibdir. İşəgötürənlər müasir proqram təminatı, kommunikasiya bacarıqları və komanda işi bacaran insanları daha çox qiymətləndirirlər.
İşsizlik problemi kompleks bir məsələdir və onun həlli üçün həm dövlət, həm ailələr, həm də gənclər üzərlərinə düşən məsuliyyəti dərk etməlidirlər. Ailələr gəncləri erkən yaşdan müstəqilliyə alışdırmalı, onların maraq və bacarıqlarına uyğun istiqamətləndirməlidir. Gənclər daha aktiv olmalı, rəqabətə davamlı bacarıqlar öyrənməli, realist gözləntilərlə iş axtarmalı və müasir iş bazarına uyğunlaşmalıdır. Əgər bu amillər paralel şəkildə inkişaf etdirilsə, işsizlik problemi azalar və gənclər öz gələcəklərini daha uğurlu şəkildə qurmuş olarlar.
Səidə Ramazanova