Plastik tullantılarının yaratdığı qlobal böhran

Ənənəvi plastiklərin yaratdığı əsas problemlərdən biri onların bioloji yolla parçalanmamasıdır. Bu, onların təbiətdə uzun müddət qalmasına və ətraf mühitə ciddi təsirlər göstərməsinə gətirib çıxarır. Hər il dünyada təxminən 400 milyon ton plastik istehsal olunur, bunun böyük bir hissəsi birdəfəlik məhsullardan ibarətdir. Dənizlər və okeanlar plastik tullantılarla dolur, bu isə dəniz canlılarının sağlamlığına və ekosistemlərə ciddi ziyan vurur. Bəzi hesablamalara görə, 2050-ci ilə qədər okeanlardakı plastik tullantıların çəkisi balıqların çəkisindən artıq ola bilər. Bu ciddi narahatlıqlar fonunda yenilənə bilən plastiklər ortaya çıxır. 
Yenilənə bilən plastiklər plastik çirklənməsinin yaratdığı ekoloji problemləri həll etmək məqsədilə inkişaf etdirilən yeni nəsil materiallardır. Əsas məqsəd neft əsaslı plastiklərdən istifadəni azaltmaq və karbon emissiyalarını minimuma endirməkdir. İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə çərçivəsində fosil yanacaqların istifadəsi tədricən məhdudlaşdırıldıqca, bərpa olunan mənbələrdən hazırlanan plastiklərə tələbat artır. Yenilənə bilən plastiklər fərqli təbii mənbələrdən hazırlana bilər. Ən geniş yayılmış növlərə bioplastiklər daxildir, hansı ki, aşağıdakı əsas növlərdə olur:

- Polilaktik turşu (PLA): Bitki şəkərlərindən, məsələn, qarğıdalı nişastasından əldə edilir. Bu növ plastik birdəfəlik qablar, qida qablaşdırılması kimi əşyaların istehsalında geniş istifadə olunur.
- Polihidroksialkanoatlar (PHA): Mikroorqanizmlər tərəfindən təbii olaraq istehsal edilən bu polimerlər bərpa olunan və bioparçalanan materiallar kimi dəyərli hesab olunur. Tibbi sahələrdə və qablaşdırmada tətbiq tapır.
- Sellüloza əsaslı plastiklər: Ağac və ya pambıqdan alınan sellüloza əsasında istehsal edilən plastiklər, həm davamlıdır, həm də asanlıqla bioparçalanır.

Bu plastiklərin hər biri müxtəlif sənaye sahələrində geniş istifadə olunur və ənənəvi plastiklərə ekoloji alternativlər kimi təklif edilir.
Yenilənə bilən plastiklərin ən böyük üstünlüyü onların bərpa olunan mənbələrdən istehsal edilməsidir. Bu, fosil yanacaqların istifadəsini azaldır və ekoloji davamlılığı artırır. Məsələn, PLA kimi bioplastiklər təbii şəraitdə kompostlana bilən materiallardan hazırlanır, bu isə plastik tullantıların azaldılmasına və tullantıların təkrar istifadəsinə şərait yaradır. Yenilənə bilən plastiklərin istehsalında bitkilərdən istifadə edildiyi üçün onlar karbon dövranına uyğun gəlir, bu da atmosferə atılan karbon emissiyalarını balanslaşdırmağa kömək edir.
İstifadə sahələrinə gəldikdə isə, yenilənə bilən plastiklər qida qablaşdırması, birdəfəlik qablar, tibbi alətlər və hətta avtomobil sənayesində tətbiq tapır. Yenilənə bilən plastiklərdən hazırlanan məhsullar ətraf mühitə daha az ziyan vurur və daha asan təkrar emal edilir.
Yenilənə bilən plastiklərin müsbət tərəfləri çox olsa da, onların istehsalı və istifadəsində bəzi məhdudiyyətlər var. Birinci məhdudiyyət bu plastiklərin istehsalı üçün lazım olan su və enerji miqdarının yüksək olmasıdır. Məsələn, bitki mənşəli bioplastiklərin istehsalı üçün geniş miqyaslı kənd təsərrüfatı fəaliyyəti tələb olunur, bu isə su ehtiyatlarının tükənməsinə və torpaq erroziyasına gətirib çıxara bilər.
İkinci məhdudiyyət isə bioparçalanmanın tam təmin olunmamasıdır. Bəzi yenilənə bilən plastiklər yalnız sənaye şəraitində kompostlana bilər, yəni təbii mühitdə onlar ənənəvi plastiklər kimi uzun müddət qala bilər. Bununla yanaşı, bəzi plastik növləri həqiqətən də karbon izi azaltsa da, onların istehsalı ekoloji baxımdan səmərəli olmaya bilər.

Yenilənə bilən plastiklərin gələcəyi ilə bağlı proqnozlar nikbindir. İstehsal texnologiyalarının təkmilləşməsi, yenilənə bilən xammalların daha çox istifadə edilməsi və qanunvericilik tədbirləri bu plastiklərin bazar payını artıracaq. Məsələn, Avropa İttifaqının 2030-cu ilə qədər bütün plastik qablaşdırmaların təkrar emal edilə bilən və ya kompostlana bilən olması tələbi bu sahənin inkişafını sürətləndirəcəkdir. 

Bundan başqa, tədqiqatçılar yenilənə bilən plastiklərin daha ekoloji və iqtisadi səmərəli üsullarla istehsalı üçün yeni metodlar üzərində işləyirlər. Biomimetik materiallar, hansı ki təbiətdə mövcud olan strukturları təqlid edir, plastiklərin gələcəkdə daha davamlı olacağına dair ümidlər yaradır.

Yenilənə bilən plastiklərin genişmiqyaslı tətbiqi yalnız ekoloji aspektdən deyil, həm də iqtisadi və sosial baxımdan vacibdir. Hazırda ənənəvi plastiklərin istehsalı çox ucuzdur və bu, onların qlobal sənaye üçün əsas material kimi qalmasına səbəb olur. Lakin fosil yanacaqların tədricən tükənməsi və ekoloji böhranların dərinləşməsi fonunda, yenilənə bilən plastiklərə keçid iqtisadi strukturların yenidən qurulmasını tələb edir.

Bu keçidin əsas iqtisadi təsirlərindən biri bərpa olunan mənbələrdən əldə edilən materialların daha çox tələb olunmasıdır. Belə ki, bioplastiklər üçün lazım olan əsas resurslar kənd təsərrüfatı məhsullarıdır (məsələn, qarğıdalı, şəkər qamışı). Bu, kənd təsərrüfatı sahəsində yeni bazarların açılmasına və fermerlərin bioplastik istehsalı üçün daha çox məhsul istehsal etməsinə gətirib çıxaracaq. Bioplastik sənayesinin qlobal dəyərinin 2027-ci ilə qədər 20 milyard dollara çatacağı proqnozlaşdırılır. Bu da bu sahənin potensial olaraq iqtisadiyyata ciddi təsir göstərə biləcəyini göstərir.

Yenilənə bilən plastiklərin sosial təsirləri də əhəmiyyətlidir. Bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr bu texnologiyaların tətbiqi ilə ətraf mühitin qorunmasına öz töhfələrini verə bilərlər. Lakin eyni zamanda, bioplastiklər üçün genişmiqyaslı kənd təsərrüfatı fəaliyyəti torpaq istifadəsi məsələsini ortaya çıxarır. Belə ki, bioplastik istehsalı üçün istifadə olunan torpaqlar qida məhsullarının becərilməsi üçün istifadə olunan torpaqlar ilə rəqabətə girə bilər. Bu, bəzi bölgələrdə ərzaq təhlükəsizliyi problemlərinə səbəb ola bilər.

Yenilənə bilən plastiklərin geniş tətbiqi üçün qlobal səviyyədə hüquqi tənzimləmə və təşəbbüslər mühüm rol oynayır. Bir çox ölkələr, plastik tullantıların azaldılması və ekoloji təmiz materiallara keçidi təşviq etmək məqsədilə qanunvericilik addımları atır. Məsələn, Avropa İttifaqı birdəfəlik plastiklərin istifadəsini məhdudlaşdıran direktivlər qəbul edib və 2030-cu ilə qədər bütün plastik qablaşdırmaların ya təkrar emal edilə bilən, ya da kompostlana bilən olmasını tələb edir. Bu təşəbbüslər bərpa olunan plastiklərə olan tələbatı artırır və şirkətləri daha ekoloji məhsullara keçməyə məcbur edir.

Bundan əlavə, müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar və qeyri-hökumət təşkilatları yenilənə bilən plastiklərin təbliği və tətbiqi üçün kampaniyalar aparır. Bu təşəbbüslər ətraf mühitin qorunmasına və davamlı inkişaf məqsədlərinə nail olmaq üçün vacibdir. BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri çərçivəsində, tullantıların azaldılması və ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyaların tətbiqi üçün çoxsaylı təşəbbüslər həyata keçirilir. Bu da bərpa olunan plastiklərin qlobal səviyyədə daha sürətlə tətbiq olunmasına dəstək verir.

Yenilənə bilən plastiklərin istifadəsinin effektiv olması üçün təkrar emal və tullantıların idarə edilməsi sistemlərinin inkişafı zəruridir. Çox vaxt bioparçalanan plastiklər yalnız sənaye kompostlama qurğularında tam şəkildə parçalanır. Beləliklə, bu plastiklərin ətraf mühitə minimal təsir göstərməsi üçün lazımi infrastrukturun olması vacibdir. Bununla yanaşı, təkrar emalın səmərəliliyi artırılmalı və yenilənə bilən plastik tullantıların düzgün şəkildə toplanması və emalı üçün təkmilləşdirilmiş sistemlər qurulmalıdır.

Bir çox ölkələr artıq bu istiqamətdə addımlar atmağa başlayıblar. Məsələn, Almaniya və Şimali Avropa ölkələri kimi qabaqcıl ölkələr plastiklərin təkrar emalı sahəsində yüksək səviyyəyə çatmışdır. Bu ölkələrdə tullantıların azaldılması və resursların təkrar istifadəsi məqsədilə xüsusi proqramlar həyata keçirilir. Lakin bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu cür infrastruktur ya çox zəifdir, ya da ümumiyyətlə mövcud deyil. Buna görə də qlobal səviyyədə plastik tullantıların idarə olunmasında ədalətli bir sistemin yaradılması vacibdir.

Yenilənə bilən plastiklərin gələcək inkişafında elmi tədqiqatlar və innovasiyalar vacib rol oynayır. Yeni texnologiyaların inkişafı plastiklərin istehsalının daha ucuz, daha sürətli və daha ekoloji cəhətdən davamlı olmasına şərait yarada bilər. Hal-hazırda tədqiqatçılar biomimetik yanaşmalar üzərində işləyirlər, hansı ki, təbiətdə mövcud olan strukturları təqlid edərək daha davamlı və çevik materiallar hazırlamağa imkan verir.

Bununla yanaşı, daha səmərəli təkrar emal texnologiyalarının inkişafı da vacibdir. Ənənəvi plastiklərin təkrar emalı çox vaxt onların keyfiyyətinin azalması ilə nəticələnir, lakin yenilənə bilən plastiklərdə bu problem azdır. Tədqiqatçılar daha davamlı materiallar və təkrar emal texnologiyaları üzərində işləyərək tullantıların azaldılması və resurslardan daha səmərəli istifadəyə nail olmaq istəyirlər.

Yenilənə bilən plastiklərin geniş yayılması üçün yalnız texnoloji inkişaflar deyil, həm də cəmiyyətin maarifləndirilməsi və istehlakçı davranışlarının dəyişməsi mühüm rol oynayır. İnsanlar davamlı məhsullara üstünlük verməyə başladıqca, şirkətlər də öz istehsal proseslərini yenidən nəzərdən keçirməyə və ekoloji cəhətdən təmiz məhsullar təklif etməyə məcbur olacaqlar. Bu prosesdə hökumətlərin, QHT-lərin və media qurumlarının maarifləndirici kampaniyaları əhəmiyyətlidir.

Bir çox insan yenilənə bilən plastiklərin təbii şəraitdə tam parçalanacağını düşünür, lakin onların düzgün şəkildə təkrar emal edilmədiyi halda, bu mümkün olmur. Ona görə də, istehlakçılar bu məhsulların istifadə və atılması prosesində daha məsuliyyətli olmalıdırlar. Məktəblərdə, iş yerlərində və ictimai yerlərdə bu mövzuda geniş təlimatların verilməsi insanların davranışlarına müsbət təsir göstərə bilər.

Yenilənə bilən plastiklər, plastik tullantılar problemini həll etmək və ətraf mühiti qorumaq üçün böyük potensiala malikdir. Onlar ənənəvi plastiklərdən daha ekoloji cəhətdən təmiz alternativlər təklif edir, lakin bu texnologiyaların tam tətbiqi üçün iqtisadi, texnoloji və sosial maneələrin aradan qaldırılması zəruridir. İqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə çərçivəsində, bərpa olunan plastiklər qlobal davamlı inkişaf strategiyalarının ayrılmaz hissəsi olmalıdır. Lakin bu prosesin uğur qazanması üçün təkcə istehsalçılar deyil, həm də hökumətlər, elmi müəssisələr və hər bir fərd üzərinə düşən məsuliyyəti qəbul etməlidir.

Qiymət Mahir

Qeyd: Yenilənə bilən plastiklərin ətraf mühitə təsirləri və tətbiqi mövzusunda məlumatlar elmi jurnallar, beynəlxalq təşkilatların hesabatları, ətraf mühit təşkilatlarının mənbələri əsasında təqdim olunmuşdur.