Avtomatlaşdırmanın əmək bazarına təsiri

Avtomatlaşdırma, sürətlə inkişaf edən texnologiyaların tətbiqi nəticəsində əməyin müəyyən aspektlərini maşınların və alqoritmlərin üzərinə qoymaqla iş proseslərini daha effektiv və məhsuldar hala gətirən bir prosesdir. Bu texnoloji dəyişiklik, dünya iqtisadiyyatının bir çox sahələrinə mühüm təsir göstərir və gələcəkdə əmək bazarının necə formalaşacağını əsaslı şəkildə dəyişdirir. Avtomatlaşdırmanın təsirləri fərqli sahələrdə müxtəlif formalarda özünü göstərsə də, hər bir ölkə və cəmiyyət bu prosesin iqtisadi, sosial və mədəni nəticələrini dəyərləndirməlidir. Bu geniş transformasiya həm risklər, həm də yeni imkanlar təqdim edir. Müasir texnologiyalar, xüsusilə sənaye robotları, avtomatlaşdırılmış proseslər və proqram təminatı, ənənəvi iş yerlərinin bir hissəsini əvəz etməyə başlayıb. Xüsusilə istehsalat, nəqliyyat və pərakəndə satış sektorlarında avtomatlaşdırmanın geniş tətbiqi müşahidə edilir. Məsələn, avtomobil istehsalında robotların istifadəsi uzun müddətdir geniş yayılıb və bu, iş yerlərinin sayının azalmasına səbəb olub. Bu tendensiya nəqliyyat və xidmət sektorlarına da sirayət edir; pilotsuz avtomobillər və avtomatlaşdırılmış kuryer sistemləri kimi yeniliklər, bu sahələrdə çalışan insanların iş yerlərini təhlükə altında qoya bilər. McKinsey Global Institute-un araşdırmalarına görə, avtomatlaşdırma nəticəsində dünya miqyasında iş yerlərinin təxminən 14%-i ciddi şəkildə dəyişikliklərə məruz qalacaq və bir çox sahədə insanlar üçün mövcud olan iş yerləri avtomatlaşdırma səbəbilə yox ola bilər. Bu rəqəmlər xüsusilə aşağı bacarıqlı işçilər üçün daha böyük təhlükə yaradır, çünki bu qrup işçilər daha asanlıqla avtomatlaşdırıla bilən rutin işlərdə çalışırlar. Lakin bununla yanaşı, yüksək bacarıqlar tələb edən, daha kompleks düşüncə və yaradıcılıq tələb edən sahələrdə avtomatlaşdırmanın təsiri daha məhdud ola bilər.

Avtomatlaşdırmanın əmək bazarına təsirini dəyərləndirmək üçün əsas məsələ işçilərin bu yeni texnologiyalara uyğunlaşmaq üçün hansı bacarıqlara ehtiyac duyacağıdır. Avtomatlaşdırmanın inkişafı ilə bir çox mövcud peşələr ya yox olacaq, ya da ciddi şəkildə dəyişikliklərə məruz qalacaq. Bu isə yeni bacarıqların öyrənilməsini tələb edir. Rutin işlərdən daha çox analitik düşünmə, texnoloji biliklər və problem həll etmə bacarıqları ilə əlaqəli işlər ön plana çıxır.

Bu məqamda STEM (elm, texnologiya, mühəndislik və riyaziyyat) sahələrində biliklərə tələbat artır. Bir çox iş yerində avtomatlaşdırma ilə paralel olaraq işçilərdən texnologiyaların tətbiqinə və idarə olunmasına dair biliklər tələb ediləcək. Məsələn, proqramlaşdırma, məlumat analizi və robot texnologiyalarını idarə etmək kimi bacarıqlar gələcək əmək bazarında önəmli rol oynayacaq. Bu isə işçi qüvvəsinin yenidən təhsil alması və təlimlərə ehtiyac duyacağı anlamına gəlir.

Hökumətlər və bizneslər bu dəyişikliklərə hazırlıq görməlidir. Təhsil sistemləri yenidən qurulmalı və işçilərə müasir texnologiyaları öyrənmək üçün əlçatan təlimlər təqdim edilməlidir. Əmək bazarında transformasiya işsizlik riskini minimuma endirmək və yeni peşə sahələrini dəstəkləmək üçün işçilərə müvafiq bacarıqların qazandırılmasını zəruri edir. Avropa İttifaqı, Cənubi Koreya və ABŞ kimi ölkələrdə işçi qüvvəsinin təkrar təhsil proqramlarına daha çox sərmayə qoyulur, bu da gələcək işçilərin texnoloji yeniliklərə uyğunlaşmasını təmin etməyə kömək edir.
Avtomatlaşdırma yalnız texnoloji deyil, həm də sosial-iqtisadi məsələlərə toxunur. Bəzi iqtisadi araşdırmalar göstərir ki, avtomatlaşdırma bərabərsizlik problemini daha da dərinləşdirə bilər. Avtomatlaşdırmanın yaratdığı məhsuldarlıq artışı iqtisadi artıma səbəb olsa da, bu gəlirin bölüşdürülməsi məsələsi bərabər olmaya bilər. Xüsusilə aşağı bacarıqlı işçilərin iş yerlərinin itirilməsi, onları əmək bazarından kənarlaşdıra bilər və bu da onların sosial-iqtisadi statusunu daha da çətinləşdirər.

Eyni zamanda, avtomatlaşdırma ilə yaranan yeni iş yerləri daha yüksək bacarıqlara ehtiyac duyur, bu da təhsilə və resurslara çıxışı məhdud olan insanlar üçün çətinliklər yaradır. OECD araşdırmalarına görə, yüksək bacarıqlı işçilər avtomatlaşdırmanın üstünlüklərindən daha çox faydalana bilər, çünki onların mövcud texnologiyaları mənimsəmək üçün lazımi təhsilləri var. Aşağı bacarıqlı işçilər isə daha çox təzyiq altında olacaq və yeni işlərə uyğunlaşmaları çətinləşəcək.

Bu bərabərsizliyi azaltmaq üçün hökumətlər sosial siyasətləri təkmilləşdirməli, işçilərin sosial müdafiəsini gücləndirməli və işsizlik riskini azaltmaq üçün müxtəlif tədbirlər görməlidir. Danimarka və Hollandiya kimi ölkələrdə işçi qüvvəsinin texnologiyaya uyğunlaşması üçün sosial proqramlar həyata keçirilir və bu, işçilərin yenidən əmək bazarına daxil olmasını asanlaşdırır.
Avtomatlaşdırma yalnız risklər deyil, həm də mühüm imkanlar yaradır. Texnologiyanın sürətli inkişafı daha səmərəli və innovativ istehsal prosesləri yaradır ki, bu da istehlakçılar üçün daha ucuz və keyfiyyətli məhsulların yaranmasına səbəb olur. Bundan əlavə, avtomatlaşdırma ilə bağlı yeni texnologiyalar yeni iş yerlərinin açılmasına və yeni sahələrin yaranmasına səbəb ola bilər.

Səhiyyə, təhsil, əyləncə və enerji sektorlarında avtomatlaşdırma innovasiya və yeni xidmətlər yaradır. Məsələn, səhiyyədə robot texnologiyalarının tətbiqi cərrahiyyə əməliyyatlarını daha dəqiq və səmərəli edir, bu da həm vaxt itkisini azaldır, həm də müalicə keyfiyyətini artırır. Eyni zamanda, avtomatlaşdırma ilə təchiz edilmiş təhsil texnologiyaları dərs proseslərini fərdiləşdirərək tədrisi daha təsirli edir. Bu sektorlar avtomatlaşdırma ilə gələn transformasiyanın necə bir innovasiya mənbəyi ola biləcəyini göstərir. Bu yeniliklər həm iş bazarının daha dinamik hala gəlməsini təmin edir, həm də yeni peşə sahələri yaradır.

Avtomatlaşdırma əmək bazarının gələcəyini fundamental şəkildə dəyişdirmə potensialına malikdir. Aşağı bacarıqlı iş yerlərinin itirilməsi və yüksək bacarıqlara tələb artması əmək bazarında qeyri-bərabərliyin dərinləşməsinə səbəb ola bilər. Lakin avtomatlaşdırmanın yaratdığı yeni imkanlar və innovasiyalar da gələcək iqtisadiyyatların dinamikasını dəyişdirə bilər. İşçilərin bu prosesə uyğunlaşması üçün təhsil, təlim və hökumət siyasətləri kritik əhəmiyyət daşıyır. Avtomatlaşdırma dövrünə uyğunlaşmaq üçün ölkələr öz sosial və iqtisadi siyasətlərini yenidən nəzərdən keçirməli, işçilərin bacarıqlarının artırılması üçün investisiyalar etməli və bərabərsizlik problemini həll etmək üçün effektiv proqramlar həyata keçirməlidirlər. Bu, həm qlobal iqtisadiyyatın dinamikasına uyğun gələn, həm də sosial sabitliyi təmin edən bir yanaşma olacaq.

Qiymət Mahir

Qeyd: İstifadə olunan mənbələr McKinsey Global Institute, OECD, World Economic Forum, International Labour Organization və Brookings Institution tərəfindən təqdim olunan avtomatlaşdırmanın əmək bazarına təsiri ilə bağlı hesabatlar və tədqiqatlardır.