Tehranın üç əsas tələbi: nüvə razılaşmasının gələcəyi necə olacaq?
İran Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmisi İsmayıl Bəqai deyib ki, Tehranın nüvə proqramı ilə bağlı fikir ayrılıqlarının həlli üçün İran və ABŞrəsmiləri arasında danışıqların altıncı raundu iyunun 15-də Omanın paytaxtı Maskatda keçiriləcək.
Globalinfo.az-a danışan politoloq Rüstəm Tağızadə deyib ki, İranın Oman vasitəsilə Vaşinqtona əks təklif təqdim edəcəyini açıqlaması və onun ABŞ-ın hazırkı mətnini "qəbuledilməz" olaraq açıq şəkildə rədd etməsi 2025-ci il nüvə danışıqlarında kritik dönüş nöqtəsini göstərir:
"Zənginləşdirməni 3,67 faizlə məhdudlaşdıran və İranın bank və neft ixracını faktiki olaraq donduran razılaşmaya səssizcə razılaşmaq əvəzinə, Tehran üç əsas tələbi irəli sürür:
İran israr edir ki, real sanksiyaların yüngülləşdirilməsi neft gəlirlərinin dondurulmaması, SWIFT-ə tam reinteqrasiya və ticarət və bank dəhlizlərinin bərpası uran proqramında hər hansı məhdudiyyətlərdən əvvəl olmalıdır. Bu, İranın dərinləşən hesablamasını əks etdirir ki, iqtisadi rıçaq onun ən güclü sövdələşmə çipidir və balanssız "əvvəlcə dondur, sonra rahatla" rahatlığa zəmanət vermədən sadəcə çətinliyi uzatır.
ABŞ-ın təklifinin İranın zənginləşdirməni 20 faizdən yuxarı davam etdirmək (və həmin materialı nəzarət edilən şərtlər altında ixrac etmək) tələbinə cavab vermədiyi bildirilir. Zənginləşdirmə üzrə birtərəfli məhdudiyyətləri rədd etməklə Tehran, Çin, Pakistan və dolayısı ilə İsrail kimi ölkələrin hüquqları ilə hüquqlarını bərabərləşdirən məcburi, çoxtərəfli çərçivə olmadan "dinc" nüvə ambisiyalarından əl çəkməyəcəyinə işarə edir.
İranın Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüləri və Ali Rəhbər Xamenei dəfələrlə beynəlxalq ictimaiyyətin İsrailin yoxlanılmamış nüvə ehtiyatını etiraf etmək istəmədiyini qeyd ediblər. Tehran danışıqları təkcə İrana qarşı birtərəfli məhdudiyyətdən daha geniş yayılmama müzakirəsinə çevirərək, İsrail sirlərini MAQATE-də və onun hüdudlarından kənarda "açmaqla" hədələyib".
Rüstəm Tağızadə
Həmçinin oxuyun:
Netanyahudan Trampı qəzəbləndirən qərar - "Tək xilas yolu budur"
Ekspert deyib ki, İran özünün "ağlabatan, məntiqli və balanslaşdırılmış" paketini irəli sürməklə Vaşinqtonun qətiyyətini və diplomatik əlaqəni maddi iqtisadi faydalarla mükafatlandırmaq istəyini sınayır:
"Əgər ABŞ "əvvəlcə sanksiyalar" və "əvvəlcə gəlir" arasındakı fərqi aradan qaldıra bilməsə, Tehran danışıqların ləngimə taktikası olduğu qənaətinə gələ bilər.
İranın xəbərdarlıqlarını təkrarlayan Qrossi xəbərdarlıq etdi ki, İsrailin İranın obyektlərinə hər hansı hücumu NPT-nin rəsmi geri çəkilməsinə və silah dərəcəli materiala tələsməyə səbəb ola bilər. ABŞ-ın çox zəif kimi qəbul edilən təklifi də eyni şəkildə əks nəticə verə bilər və Tehrandakı sərt xətt tərəfdarlarını zənginləşdirməni ikiqat azaltmağa və MAQATE əməkdaşlığını azaltmağa sövq edə bilər.
İran İsrailin qeyri-müəyyənliyini dondurmaqla yanaşı, yüksək səviyyəli zənginləşdirmə hüququnu təsbit edən sazişi təmin edərsə, o, Yaxın Şərqdə normativ yüksək mövqeyə iddialı olacaq. Körfəz monarxiyaları və hətta Türkiyə də paritet tələb edərək, regionun nüvə silahlarının yayılmaması arxitekturasını üzə çıxara biləcək nümunə götürə bilər".
Politoloq deyib ki, İranın mətni ABŞ-ın təftişlər və Əlavə Protokolla bağlı narahatlığına toxunarsa, bu, sürəti artıra bilər:
"Sanksiyaların aradan qaldırılmasına qarşı "Böyük sövdələşmə": ABŞ İranın zənginləşdirmə qadağaları ilə bağlı diskret addımları ilə bağlı ilk növbədə humanitar və neft-kimya ixracına, sonra maliyyə kanallarına mərhələli şəkildə sanksiyaların qaldırılmasını təklif edə bilər. Tehran qismən relyefin etibarlı çubuq, yoxsa sadəcə tələ olub-olmadığını ölçəcək.
Danışıqlar dalana dirənsə, BMT-də (Fransa, İngiltərə, Almaniyanın rəhbərlik etdiyi) geri qaytarma mexanizmi oktyabr ayına qədər sanksiyaları bərpa edə bilər və İranı iqtisadi çöküş və silah yolu arasında qərar verməyə məcbur edə bilər. Əksinə, hər iki nəticəni gecikdirən, lakin 60 faizlik ehtiyatların taleyi kimi əsas məsələləri həll olunmamış qoyan kövrək razılaşma yarana bilər.
Öncədən iqtisadi normallaşma, zənginləşdirmə hüquqlarının qorunub saxlanması və İsrailin nüvə statusunun bərabər şəkildə müzakirə edilməsində israr edərək, Tehran "maksimum təzyiqi" "maksimum rıçaq"a çevirməyə çalışır. Vaşinqtonun və İsrailin Tehranın qırmızı cizgilərini qane edən təkliflə cavab verib-verməməsi 2025-ci ildə keçiriləcək danışıqların dayanıqlı çərçivə və ya qarşıdurmaya doğru yenilənmiş spiral verəcəyini müəyyən edəcək".