İnsan, yurd və ana dili

Mahirə Nağıqızının 65 illiyinə ikinci yazı

Salam olsun, çox dəyərli oxucum! Söhbətimizi qaldığımız yerdən davam edirik.

Hekayələr

Mahirə Nağıqızının hekayələrində (hekayətlərində)  diqqəti çəkən əsas xüsusiyyət mövzuların həyatın özündən götürülməsidir. Onun qəhrəmanları sadə insanlar - kənd qadınları, ziyalı xanımlarımız,  ailəsinin yükünü çiyinlərində daşıyan analar, həyatın keşməkeşləri ilə mübarizə aparan övladlar, vətən həsrəti ilə yaşayan insanlar və gündəlik qayğıların arasında yaşamağa çalışan sadə insanlardır. Yazıçı oxucuya tanış olan bu obrazlarla sanki hər kəsi öz hekayəsinə qoşur, oxucunun həyat təcrübəsi ilə bədii mətn arasında körpü yaradır: "Hamı nənəyə təskinlik verməklə bərabər, hökmən qurban kəsməli olduğumuzu xatırladırdı və mən təəccüblənirdim ki, nəyə görə qurban kəsilməlidir. Ağamdan bir az sonra Şərəf arvad gəldi. Ucaboy, qadınlarda nadir hallarda rast gəlinən qartalburunlu Şərəf arvad, görünür, yol boyu Validədən lazım olan məlumatları almışdı deyə, kiməsə əlavə sual vermədən ərik ağacının altında, xırda kilimin üstündə uzadılmış Vəliyə yaxınlaşdı.  ..." ("Sandal")

Mahirə xanımın "İpək köynək", "Saz havası", "Sandal", "Mənim çəkmələrim" və digər bu qəbildən olan hekayətləri necə deyərlər, "adamın iliyinə işləyir."

Hekayələr (hekayətlər) haqqında olan yazıda bu barədə daha ətraflı söhbət edəcəyik.

Məqalələr

Mahirə Nağıqızının publisistik məqalələrinin əsas məziyyəti onların oxucu ilə canlı ünsiyyət qurmasıdır. Onun yazılarında quru faktlardan daha çox hadisələrin arxasındakı mənalar, insan taleləri, milli yaddaşın izləri ön plana çəkilir. Müəllif oxucunu hadisənin sadəcə şahidi deyil, həm də iştirakçısı kimi görür.

Xüsusilə son dövrlərdə Qərbi Azərbaycan mövzusunda yazdığı publisistik məqalələri (çıxışları) soydaşlarımızın maariflənməsi və gələcəyə ümidlə baxması yolunda atılan uğurlu addımlardan biri kimi qəbul olunmalıdır. Milli mənsubiyyət məsələsi, yurd həsrəti və qayıdışa inam, dil problemləri (ana dilimizin qayğıları) onun yazılarının (çıxışlarının) özəyini təşkil edir:

"Hər bir xalqın milli kimliyini, tarixi keçmişini, mədəniyyət və adət-ənənəsini nəsildən-nəsilə ötürən ən vacib vasitə onun ana dilidir. Azərbaycan xalqının da milli kimliyinin, mənəvi varlığının ən böyük dayaqlarından biri onun dilidir. Azərbaycan dili təkcə bir ünsiyyət vasitəsi deyil, xalqımızın keçdiyi tarixi yolun, formalaşdırdığı zəngin mədəni irsin, yaratdığı bənzərsiz ədəbi və elmi əsərlərin daşıyıcısıdır." (25  aprel 2025, adpu.edu.az)

Məqalələrdən bəhs edən bölümdə bu barədə daha detallı şəkildə məlumat verməyə çalışacağam.

Mahirə Nağıqızı oxucunu həm sakitləşdirən, həm də düşündürən şairdir (yazardır). Onun yaradıcılığı müasir əhvalatları, şəxsiyyətin incə məqamlarını və cəmiyyətin dəyişən üzünü poetik bir dillə, rəvan təhkiyə ilə səlis şəkildə ifadə edir. Mahirə xanımın şeirləri və hekayələri adi həyat fraqmentlərindən başlayıb özündə böyük mənalar ehtiva edən dəyərli əsərlərə çevirilə bilir. Oxucu hər dəfə o əsərə müraciət edəndə yeni qatlar kəşf edir. Bu səbəbdən də onun yazdıqları sadəcə oxunmamalı - hiss edilməli, danışılmalı və nəsillər arasında ötürülməlidir.

BAYATILARI HAQQINDA

Azərbaycan xalq poeziyasının ən möhtəşəm incilərindən biri bayatıdır. Dörd misralıq, lakonik formaya malik olsa da, bayatı minilliklərin yaddaşını, xalqın dərdini, sevincini, amalını özündə cəmləyən zəngin bir xəzinədir. Bu poeziya janrında hər sözün çəkisi var, hər misranın arxasında bir dünya dayanır. Məhz bu səbəbdəndir ki, bayatı xalqın ruhunu, milli varlığını qoruyub saxlayan müqəddəs söz yadigarı kimi yaşayır və bu gün də çağdaş şairlərin yaradıcılığında öz bədii-estetik gücünü qorumaqdadır.

Azərbaycan ədəbiyyatının zəngin folklor xəzinəsində xüsusi yer tutan bayatılar əsrlər boyu xalqın ruhunu, ağrısını, sevincini, hikmətini özündə yaşadıb. Bu qədim janr həm xalqın yaddaşını qoruyur, həm də bədii təfəkkürün saf forması kimi nəsillər arasında körpü yaradır. Müasir poeziyada da bu milli irsin davamçıları var. Onlardan biri də istedadlı şairə Mahirə Nağıqızıdır - onun bayatıları həm milli ruhu yaşadır, həm də müasir insanın düşüncə və duyğularını ifadə edir.

Mahirə Nağıqızının bayatı yaradıcılığı, ilk növbədə, xalqın səsinə, təfəkkür tərzinə söykənir. O, bayatılarda xalqın dilini, onun metaforik düşüncə tərzini, ruhunun incə titrəyişlərini duymağı bacarır. Onun bayatıları el dili ilə yazılsa da, orada dərin mənəvi qatlar, fəlsəfi duyğular, vətən sevgisi və insan təbiətinə xas saf hisslər gizlənib.

Mahirə Nağıqızının bayatıları ilk növbədə xalq ruhunun daşıyıcısıdır. Onun bayatılarını oxuyanda elə bil qədim ozan nəfəsi, aşıq səsi duyulur. Hər misrada səmimiyyət, hər ifadədə təbiilik özünü göstərir. Bu bayatılarda sevgi də var, həsrət də, qəhrəmanlıq da, ana torpağa - dilə  bağlılıq da. Şairə xalqın yaratdığı bu miniatür formanın imkanlarından məharətlə istifadə edir, az sözlə dərin mənanı çatdırmağı bacarır:

Sordum yaşını, dünya,
Çatma qaşını, dünya.
Kimi kəsdi göbəyin,
Kimi başını, dünya.

Bu kimi bayatılar sadə görünür, amma arxasında bir xalqın sevgi fəlsəfəsi, gözlənti mədəniyyəti və təbiətlə vəhdəti dayanır. Şairə xalq danışığının ruhunu qoruyur, lakin onu müasir bədii düşüncə ilə birləşdirir.

Mahirə Nağıqızı bayatı formasına yeni nəfəs gətirən sənətkarlardandır. O, ənənəvi poetik ölçüləri saxlayaraq müasir insanın duyğularını, qadın qəlbinin sükutlarını və dövrün ağrılarını ifadə edir. Onun bayatıları sanki həm keçmişin səsi, həm də bu günün nidasıdır.

Bu yaradıcılıqda ana, dil, yurd və sevgi motivləri əsas yer tutur. Bayatılarda ana obrazı müqəddəslik rəmzidir, dil və yurd isə kimliyin təməlidir. O, hər bir sözündə milli ruhun daşıyıcısı kimi çıxış edir.

Mahirə Nağıqızının bayatıları oxucuya həm sükunət, həm də mənəvi dərinlik bəxş edir. Onlarda nə süni pafos var, nə də bəzəkli ifadə - hər şey səmimi, təbii və yığcamdır. Bu, həm də şairənin sənətkarlıq ustalığını göstərir: az sözlə çox məna demək bacarığı onun poeziyasının əsas gücüdür. Onun bayatıları yalnız dil-üslub baxımından deyil, mənəvi və fəlsəfi yükünə görə də diqqət çəkir. Bu bayatılarda insan anlayışı - onun daxili aləmi, mənəvi kamilliyi, sevinc və kədəri, vicdanı və taleyi - əsas mövzulardan biri kimi ön plana çıxır.

İNSAN

Mahirə Nağıqızının bayatıları insanın mənəvi bütövlüyünə, onun varlıq anlamına işıq tutur. Şair üçün insan yalnız bioloji varlıq deyil, düşünən, duyan, yaradan bir ruhdur. Onun bayatılarında insanın Tanrıya yaxınlığı, vicdanla yaşamın dəyəri, halallıq və mərhəmət kimi anlayışlar əsas yer tutur.
Məsələn, belə bir bayatıda bu düşüncə aydın duyulur:

Dayanıb marığında
Gülləsi darağında
Fələk, yenə gəzirsən
De kimin sorağında
Bu misralarda insanın təbiətə, həyata və sevgiyə bağlılığı poetik dildə ifadə olunur. Mahirə Nağıqızı üçün insan həm ağrıdan, həm sevgidən doğulur - yəni onun kamilliyi sınaqlardan keçir.

Mahirə Nağıqızı insanı təkcə sevgi və duyğu varlığı kimi deyil, məsuliyyət daşıyan bir varlıq kimi təqdim edir. Onun bayatılarında insan öz əməllərinə, sözünə və davranışına cavabdehdir. Bu, Azərbaycan xalq poeziyasının mənəvi qaynaqları ilə səsləşir:
Fələk, yenə gəzirsən
De kimin sorağında.

Bu bayatıda insanın mənəvi mühakimə mərkəzi kimi vicdan anlayışı ön plana çıxır. Şair insanı içindəki səsə qulaq asmağa, düz yol seçməyə çağırır.

Mahirə Nağıqızının bayatılarında insan təbiətdən ayrı deyil - o, təbiətin bir parçası, onun canlı simasıdır. Dağ, çay, külək, quş, gül, dəniz kimi təbiət obrazları insanın daxili halını ifadə edən poetik vasitələrdir. Bu son iki misranın təsirində qıvrılarkən (sözün əsl mənasında - 06.10. 2025 saat 04:48) lap çoxdan "Bilsin" adlı şeirimin son iki misrasını qeyri - iradi xatırlayıram: Dünyadan nə gəlsə bizə, Arar bizi, bizi bilsin...

Maraqlıdır ki, filologiya elmləri doktoru, professor Zahid Xəlil Mahirə Nağıqızının bayatılarını ayrıca təhlil etdiyi geniş məqaləsində bu bayatı haqqında özünün xüsusi qənaəti olduğunu bildirir: - "Mahirə xanım bəzi bayatılarında sonda deyiləcək fikri əvvəlki misralara gətirməklə diqqəti cəlb edir.
İlk iki misranı oxuyanda gözümüzün qabağına belində patrondaşı, çiynində tüfəngi olan,ovunu izləyən (ovunun marığında dayanan) ovçu canlanır. Son iki misra isə taledən,onun qəzavü qədərindən danışır.Bu bayatılar göstərir ki, şair folklor ənənələrini izləməklə yanaşı ondan korkoranə bəhrələnmir, xalq ədəbiyyatına yaradıcı yanaşır."

Məncə ümumi qənaət burada insanın təbiətlə eyni taleyi yaşaması, onun hisslərinin təbiət hadisələri ilə səsləşməsi duyulur.

Mahirə Nağıqızının bayatılarında insan həm bəşəri, həm milli dəyərlərin daşıyıcısıdır. O, xalqın vicdanını, sədaqətini, mərhəmətini və azadlıq istəyini öz varlığında cəmləyir. Şairin poetik dünyasında insan Tanrı ilə, təbiətlə, vətənlə və öz vicdanı ilə daim dialoqdadır. Mahirə Nağıqızının bayatıları oxucunu daha saf, daha düşüncəli və daha mərhəmətli insan olmağa səsləyir.

YURD

Azərbaycan poeziyasında bayatı janrı xalqın ruhundan, yaddaşından süzülüb gələn bənzərsiz bir ifadə formasıdır. Hər bir bayatıda həm sevinc, həm nisgil, həm də Vətənə bağlılıq duyğuları öz əksini tapır. Mahirə Nağıqızının yaradıcılığında da bu ənənə müasir tərzdə davam etdirilir. Onun bayatılarında yurd və Vətən həsrəti aparıcı xətt kimi keçir və oxucunu dərin duyğular aləminə aparır.

Mahirə Nağıqızı Vətəni təkcə torpaq, dağ, çay kimi deyil, ana yurd, mənəvi dəyərlər, xalqın ruhu kimi görür. Filologiya elmləri doktoru, professor Məhərrəm Hüseynov Mahirə xanımın bayatıları haqqında yazdığı geniş təhlil məqaləsində bu məqamı xüsusi vurğulayır: -  "Təbiətə, ana yurda tükənməz sevgi Mahirə Nağıqızının bayatı yaradıcılığının əsas leytmotivlərindən biridir."  Onun bayatılarında doğma yurddan uzaqlıq, itirilmiş kəndlərin, dağların, obaların həsrəti sətirlərin arasından boylanır. Bu həsrət bəzən sakit bir sızı kimi, bəzən isə alovlu bir fəryad kimi duyulur:

Hər yanın çeşmədi, dağlar,

Suların seçmədi, dağlar.

Dünyada çox şeydən keçdim,

Bir səndən keçmədim, dağlar.

Bu kimi bayatılar sadəcə kədər ifadə etmir, həm də Vətən sevgisini qorumaq, onun azadlığına inamı itirməmək kimi bir çağırış daşıyır. Mahirə Nağıqızının söz dünyasında yurd həsrəti ilə yanaşı, dönməz ümid, xalqın ruh gücü və torpağın müqəddəsliyi də yer tutur.

Onun bayatıları həm də köklərə bağlılıq, doğma elin unudulmaması ideyası ilə zəngindir. Bu bayatılarda yurdun hər daşı, hər çiçəyi, hər nəfəsi doğmadır, müqəddəsdir:

Qismətim ilmədi, dağlar,

Qəm yazdı, silmədi, dağlar.

Dərdim anamdan savay,

Kimsənə bilmədi, dağlar.

Təkcə bu bayatı haqqında səhifə-səhifə yazılar yazmaq olar. Və ya mənim bu sicilləmə yazımı elə bu dörd misra tam əvəz etmək qüdrətindədir. Bu bayatıda ilk növbədə Tanrı misalı Dağlara xitab (bu barədə "Dağlar" haqqında olan məqaləmdə Dədə Ələsgərin "Dağlar"ı üzərindən geniş yazım var) diqqət çəkir. Bayatının məzmununa gəlincə bu dörd misrada insan da var, yurd da var, dil də.  Bu misralarda təkcə həsrət deyil, həm də dönüş arzusunun poetik inikası görünür. Şairin ruhu doğma yurdsuz tam ola bilmir, sanki onun nəfəsi də Vətən havasına bağlıdır. Bu bayatıda bir fərd -  insan öz şəxsi problemləri ilə barabər Yurdun harayına qalxır və bu nisgili özünəməxsus kəlmələrdən ibarət dili ilə anladır.

Beləliklə, Mahirə Nağıqızının yurd həsrətli bayatıları Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşını, torpaq sevgisini, milli ruhunu yaşadan mənəvi xəzinədir. Onun bayatılarında yurd həsrəti - həm bir xalqın ağrısı, həm də ümidi kimi səslənir. Ancaq bütün hallarda böyüklüyündən asılı olmayaraq, istənilən dərdin, nisgilin, bəlanın izharında milli mənsubiyyət, mərdanəlik, qürur özünü bariz şəkildə göstərir:

Eləmə,naşı dillənər
Hər kəlməbaşı dillənər
Deməyə kəlmə tapmaram
Gözümün yaşı dillənər.

Bu barədə giriş məqaləsində qısa bir qeydim var idi. Zahid Xəlil Mahirə Nağıqızının bu bayatısı haqqında belə yazır:

"Bu gün Mahirə xanımın bir bayatısını oxudum. Oxudum və düşündüm.Yadıma saldım ki,bayatı poetikasının başlıca xüsusiyyətlərindən biri geniş və ibrətamiz bir hadisəni cəmi dörd Mahirə Nağıqızı Azərbaycan xalq ədəbiyyatının dərin köklərindən qidalanan, milli ruhu, vətən sevgisini və dilə sədaqəti yaradıcılığının əsas xəttinə çevirən istedadlı şairlərimizdəndir. Onun bayatıları sadəcə poetik nümunələr deyil, həm də xalqın mənəvi dünyasının, milli kimliyinin ifadəsidir." Xüsusilə ana dili mövzusu Mahirə Nağıqızının bayatılarında həm mənəvi, həm də milli bir amal kimi ön plana çıxır.

Sona qədər həmsöhbət olduğunuz üçün təşəkkür edirəm. Bu mövzuda üçüncü - şeirlər haqqında olan yazımızı oxumağı unutmayın! Hələlik.

Zaur Ustac,

"Yazarlar" jurnalının baş redaktoru,

AYB və AJB-nin üzvü.