Günümüzün rəqəmsal asılılığı...

Texnologiya əsrində yaşamağın saysız-hesabsız faydaları var ki,  məlumatlara ani çıxış, ünsiyyət asanlığı və sosial media vasitəsilə əlaqə saxlamaq onlardan yalnız bir neçəsidir. Bununla belə, rəqəmsal dünyanın həyatımızın mərkəzinə çevrilməsi ilə biz rəqəmsal asılılıq adlandırdığımız yeni bir problemlə qarşılaşırıq. 
Uzun müddət texnoloji cihazlardan istifadənin beyni zədələməsi tamamilə doğrudur. Onun ətrafa buraxdığı şüalar beyin hüceyrələrini zədələyir. Beyin hüceyrəsinin bu zədələnməsi nəticəsində bir çox xəstəlik meydana gələ bilər və ya sonrakı illərdə ortaya çıxa biləcək xəstəliklər daha erkən mərhələdə görünə bilər. 
Alimlərin smartfonların beyinə təsiri ilə bağlı apardıqları müxtəlif araşdırmalar göstərir ki, uzun müddət telefondan istifadə beyinə mənfi təsir göstərir. Xüsusilə son illərdə telefon istifadəsinin artması, smartfonların beyinə təsiri ilə bağlı daha çox araşdırma aparılmasına səbəb olub. Smartfonlar həyatın əvəzolunmaz hissəsi olsa da, uzun müddətli istifadə fiziki və ruhi sağlamlığa bəzi mənfi təsirlər göstərə bilər.
Smartfonlar gün ərzində iş zəngləri etmək, söhbət etmək, qeydlər aparmaq, e-poçtları yoxlamaq və ya oyun oynamaq kimi müxtəlif səbəblərdən istifadə olunur. Smartfonların təklif etdiyi foto çəkmək və videoları izləmək imkanı bir çox insanın digər texnoloji məhsullara marağının azalmasına səbəb olub. Bu kimi səbəblərdən telefona sərf olunan vaxt getdikcə artmağa başlayıb və demək olar ki, bir çox insanın asılılığına çevrilib.
Smartfondan istifadə asılılıq yaratdıqda, cib telefonundan uzaq olmaq qorxusu kimi tanınan nomofobiya adlı psixoloji pozğunluq yarana bilər. Bu vəziyyətin varlığını anlamaq üçün müxtəlif simptomları müşahidə etmək lazım ola bilər.

Bəs daim kompüterlərə, smartfonlara və sosial media platformalarına qoşulmağın beyin sağlamlığımıza hansı təsirləri ola bilər? Özümüzü bu təsirlərdən necə qoruyaq?

Smartfonlardan uzun müddət istifadə idrak qabiliyyətinin azalmasına səbəb ola bilər. Xüsusilə, daimi bildirişlər qısamüddətli yaddaşın funksionallığına təsir edə bilər və məlumatı saxlamaq qabiliyyətinin pisləşməsinə səbəb ola bilər. Uzunmüddətli yaddaşa səthi işlənmiş məlumat və diqqətin yayınması da mənfi təsir göstərir. İnformasiyanın daimi olaraq qaldığı bu yaddaşın uzunmüddətli xatirələr yaratmaq qabiliyyəti zamanla azala bilər.
Smartfonlar vasitəsilə məlumatların asan əldə edilməsi fərdlərin öyrənmə proseslərinə də mənfi təsir göstərə bilər. Bütün lazımi məlumatlara yalnız telefon və internet bağlantısı vasitəsilə çıxışı olan fərdlər, əldə etdikləri məlumatları yaddaşlarında saxlamağa ehtiyac duymaya bilərlər. Vaxt keçdikcə bu, daimi yaddaşda və məlumat emal qabiliyyətində çatışmazlıqlara səbəb ola bilər.
Smartfonların geniş istifadə olunduğu vaxtdan bu cihazlar gecə saatlarına qədər insanların həyatının daimi hissəsinə çevrilib. Xüsusilə yatmazdan əvvəl sosial media hesablarını yoxlamaq, video izləmək və ya bir şey oxumaq yuxuya getməyi çox çətinləşdirir. Bunun əsas səbəbi fərdin uzun müddət mavi işığa və elektron cihazların yaydığı müxtəlif stimullara məruz qalmasıdır.
Mavi işıq yuxu-oyanma dövrünü tənzimləyən hormon olan melatoninin ifrazını boğa bilər. Mavi işığa uzun müddət məruz qalma beynin ifraz etməli olduğu melatoninin miqdarını azalda bilər, bu da insanın yuxuya getməsini çətinləşdirir. Bu vəziyyət zamanla fərddə yuxusuzluğa da səbəb ola bilər.
Rəqəmsal asılılıq smartfonlara, kompüterlərə və rəqəmsal cihazlara daimi həddən artıq asılılıq kimi müəyyən edilir. İnsanlar daim sosial media, oyunlar, mesajlaşma proqramları və digər rəqəmsal platformalarla qarşılıqlı əlaqədə olurlar. Bu asılılıq insanın normal gündəlik fəaliyyətinə və sosial münasibətlərinə mənfi təsir göstərə bilər. Beyin daxil olan stimullara davamlı cavab rejimində qalır ki, bu da zamanla koqnitiv funksiyaların pisləşməsinə səbəb ola bilər.
Rəqəmsal asılılıq birbaşa beynin kimyasına təsir göstərir. Sosial media platformalarına hər yeni giriş beynin mükafat sistemi ilə əlaqələndirilir və dopaminin sərbəst buraxılmasına səbəb olur. Dopamin mükafat hissi yaradan bir nörotransmitterdir və hər yeni bildirişlə beyin bu mükafat sistemini dəfələrlə aktivləşdirir. Zaman keçdikcə bu, dopamin səviyyələrinin təbii şəkildə sərbəst buraxılmasını çətinləşdirir və fərdlər rəqəmsal cihazlara daha çox aludə olurlar.
Nəticədə dofamin dövrünün pozulması beyinə əsas mənfi təsirlərdən biridir. Bu pozulma fərdlərin ani həzz və daimi stimul axtarmasına səbəb ola bilir. Uzun müddətdə bu, motivasiya itkisi, depressiya və narahatlıq kimi psixi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Rəqəmsal asılılığın beyinə ən əhəmiyyətli təsirlərindən biri diqqəti yayındırmaqdır. Ekranlar tərəfindən təmin edilən daimi bildirişlər, xəbərdarlıqlar və ani stimullar diqqəti cəmləməyi çətinləşdirir. Xüsusilə gənc fərdlərdə rəqəmsal cihazlardan həddindən artıq istifadə diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozuqluğu (DEHB) riskini artıra bilər. Beyin davamlı olaraq yeni məlumatlara məruz qaldıqda, dərin düşünmək və diqqəti cəmləmək qabiliyyəti pozulur.
Nəticədə rəqəmsal cihazların həddindən artıq istifadəsi beynin diqqət və öyrənmə qabiliyyətinə mənfi təsir göstərə bilər. Qısa müddətdə bu, gündəlik işlərin pozulmasına, uzun müddətdə isə idrak funksiyasının azalmasına səbəb ola bilir.
Rəqəmsal cihazların yaydığı mavi işıq melatonin istehsalını boğaraq yuxu rejimini poza bilər. Melatonin yuxu dövrünü tənzimləyən bir hormondur və mavi işığa məruz qalma bu hormonun istehsalını maneə törədə bilər. Rəqəmsal asılılıq səbəbindən bir çox insan yatmazdan əvvəl telefon və ya planşetdən istifadə edir ki, bu da yuxu keyfiyyətinin pisləşməsinə və yuxu problemlərinə səbəb olur.
Nəticədə qeyri-kafi və keyfiyyətsiz yuxu beynin özünü bərpa etmə qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir. Yuxunun olmaması yaddaş problemlərinə, koqnitiv zəifliyə və emosional qeyri-sabitliyə səbəb ola bilər. Uzun müddətdə beyin yaşlanmasını sürətləndirə bilər.
Sosial media platformaları fərdlər arasında daimi müqayisə mühiti yaradır. İnsanlar davamlı olaraq başqalarının nailiyyətlərini, həyatını, fiziki görünüşünü müşahidə edir və bu, özünə inamsızlıq, özünə inamın azalması, depressiya kimi problemlərə yol aça bilər. Xüsusilə gənc fərdlər sosial mediada yanlış mükəmməllik qavrayışının öhdəsindən gəlməkdə çətinlik çəkə bilər.
Nəticədə sosial media "daha yaxşı" olmaq üçün daimi təzyiq yaradır ki, bu da beyindəki stress səviyyələrini artıra bilər. Xroniki stress beyin hüceyrələrinə zərər verə bilər və uzun müddətdə koqnitiv pozğunluqlara səbəb ola bilər.
COVID-19 pandemiyası zamanı insanlar karantin və sosial təcrid səbəbindən rəqəmsal cihazlardan daha çox asılı vəziyyətə düşüblər. Biznes, təhsil və sosial həyat böyük ölçüdə rəqəmsal platformalara keçdi. Bu, rəqəmsal asılılığın sürətlə artmasına səbəb oldu və bir çox insanlar üçün rəqəmsal cihazlara sərf olunan vaxt kəskin şəkildə artdı.
Pandemiya dövründə rəqəmsal asılılığın artması beyin sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər. Xüsusilə gənclər arasında sosial mediadan istifadə və ekran vaxtı rekord həddə çatıb. Bu proses uzunmüddətli perspektivdə rəqəmsal asılılığın beyinə təsirini daha da dərinləşdirə bilər.
Özümüzü rəqəmsal asılılıqdan qorumağın bir sıra yolları vardır. İnsanın özünü rəqəmsal asılılığın beyinə mənfi təsirindən qoruması mümkündür. Bununla bağlı ala biləcəyiniz bəzi ehtiyat tədbirləri var ki, bunlara aiddir:
Rəqəmsal detoks etmək: Həftədə bir dəfə və ya müəyyən fasilələrlə rəqəmsal cihazlardan uzaq qalmaq beyinə dincəlmək şansı verir.
Mavi İşıq Filtrindən istifadə etmək: Axşam saatlarında rəqəmsal cihazlardan istifadə edilməlidirsə, mavi işıq filtrlərini aktivləşdirmək lazımdır.
Sosial mediadan istifadəni məhdudlaşdırmaq: Sosial media platformalarında sərf etdiyimiz vaxtı azaltmaq beyindəki stress səviyyələrini azalda bilər.
Daha çox üz-üzə ünsiyyət qurmaq: Rəqəmsal ünsiyyət əvəzinə, mümkün olduqda üz-üzə ünsiyyətdə olmaq lazımdır.
Rəqəmsal asılılıq beynin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərərək, uzun müddətdə idrak qabiliyyətinin azalmasına və beynin qocalmasına səbəb ola bilər. Bu vəziyyət xüsusilə sosial media və texnologiyanın həddindən artıq istifadəsi ilə gələn ani mükafatlar və daimi stimullarla daha da dərinləşir. Beyin sağlamlığını qorumaq üçün rəqəmsal cihazların istifadəsini məhdudlaşdırmaq və sağlam balans yaratmaq vacibdir.

Röyalə Xəyal