İkinci iş sindromu: Çox qazanmaq, yoxsa həyatı itirmək?

Müasir iş dünyasında getdikcə daha çox insan bir işlə kifayətlənməyərək ikinci, hətta üçüncü işdə çalışmağa başlayır. Bu tendensiya, sadəcə iqtisadi zərurətlə deyil, həm də gələcəyə daha böyük investisiya etmək, arzularına çatmaq və ya ailəsinin həyat keyfiyyətini yüksəltmək istəyi ilə əlaqədar ola bilər. Lakin bu gərgin rejim, şəxsi və peşəkar həyatın bütün sərhədlərini silərək, ciddi fərdi fəsadlara yol açır.
Bu cür fasiləsiz iş rejimi, fərdlərin gündəlik həyat tərzində köklü dəyişikliklərə səbəb olur. Həftə sonları və axşam saatları istirahətə deyil, növbəti tapşırıqlara və ya başqa bir iş yerinə sərf edilir. Bu isə bir növ "zaman kasıblığı" yaradır. İnsanlar ailələri, dostları və şəxsi inkişafları üçün vaxt tapmaqda çətinlik çəkirlər. Nəticədə, sosial münasibətlər zəifləyir, fərdi hobbilər və maraqlar ikinci plana atılır.
Bir insanın gündə 8 saat işləməsi ondan müəyyən bir enerji tələb edirsə, bu müddətin 12-16 saata uzanması işgörmə qabiliyyətinə dağıdıcı təsir göstərir. İşçi bir işdən digərinə keçərkən artıq tükənmiş olur. Konsentrasiya pozulur, produktivlik azalır, səhv etmə ehtimalı isə kəskin şəkildə artır. Əsas iş yerindəki performans aşağı düşdükcə, işçi öz gələcəyi ilə bağlı əlavə narahatlıqlar yaşamağa başlayır. Bu vəziyyət qısamüddətli deyil, uzunmüddətli perspektivdə iqtisadiyyatın ümumi səmərəliliyinə ciddi zərbə vurur. Daim yorğun və gərgin olan bir işçi yaradıcı ola bilməz, innovativ düşünə bilməz və inkişaf etməyə həvəsli olmaz.
Bununla yanaşı, "İkinci İş" sindromunun sağlamlığa vurduğu zərbə iqtisadi zərərdən qat-qat böyükdür. İnsan orqanizmi fasiləsiz gərginliyə uzun müddət dözə bilməz. Yuxu defisiti bu vəziyyətin ən adi nəticəsidir. Yetərincə yatmamaq isə immunitet sistemini zəiflədir, ürək-damar xəstəlikləri, şəkərli diabet və piylənmə riskini artırır.
Ən kritik təsirlərdən biri də psixoloji tükənmişlik (burnout) sindromudur. Daim təzyiq altında işləmək, ailəyə və özünə vaxt ayıra bilməmək depressiya, narahatlıq və stress səviyyəsini kəskin yüksəldir. Bu insanlar üçün ailə münasibətləri zəifləyir, sosial həyat yox olur, nəticədə tənhalıq hissi dərinləşir.

Mövzu ilə bağlı iqtisadçı ekspert Famil Niftiyev suallarımızı cavablandırıb:

-Azərbaycanda (və ya bölgədə) orta əmək haqqının inflyasiya və yaşayış xərcləri ilə müqayisədə artım dinamikası nə yerdədir?

-Azərbaycanda orta əmək haqqının inflyasiya və yaşayış xərcləri ilə müqayisədə artım dinamikası son illərdə müxtəlif mərhələlərdən keçmişdir. 2023-cü ildə inflyasiya birrəqəmli səviyyədə 8,8% olub, lakin ilin sonlarına yaxın bu rəqəm 2,1%-ə qədər azalmışdır. 2024-cü ildə isə inflyasiya daha da azalaraq 2,2% təşkil etmişdir.
Orta əmək haqqı ilə bağlı konkret rəqəmlər açıqlanmasa da, inflyasiyanın aşağı düşməsi əmək haqqının real alıcılıq qabiliyyətinin artmasına səbəb olmuşdur. Lakin yaşayış xərclərinin, xüsusilə ərzaq məhsulları, kommunal xidmətlər və nəqliyyat xərclərinin artması, əmək haqqının inflyasiyaya nisbətən artımını məhdudlaşdırmışdır.
Bu vəziyyət, insanların ikinci işə ehtiyac duymasının əsas iqtisadi səbəblərindən biridir. Aşağı əmək haqqı və yüksək yaşayış xərcləri, insanların əlavə gəlir mənbələrinə yönəlməsinə səbəb olur. Bundan əlavə, qeyri-rəsmi işlərin yayılması və əmək bazarının qeyri-sabitliyi də ikinci işə ehtiyacı artıran digər amillərdəndir.
Ümumiyyətlə, əmək haqqının inflyasiya və yaşayış xərcləri ilə müqayisədə artımının aşağı olması, insanların ikinci işə ehtiyacını artıran əsas iqtisadi səbəblərdən biridir. Bu vəziyyətin aradan qaldırılması üçün əmək haqqının artırılması, inflyasiyanın nəzarətdə saxlanılması və yaşayış xərclərinin azaldılması kimi tədbirlər görülməlidir.
 
-İnsanların ikinci işə ehtiyac duymasının əsas iqtisadi səbəbi nədir?

-İnsanların ikinci işə ehtiyac duymasının əsas iqtisadi səbəbi aşağı əmək haqqı və yüksək həyat xərcləri ilə bağlıdır.  Orta əmək haqqı inflyasiya və yaşayış xərclərinin artımını tam qarşılamadıqda, ailələr gündəlik ehtiyaclarını ödəməkdə çətinlik çəkirlər. Bu səbəbdən əlavə gəlir mənbəyinə ehtiyac yaranır.
Bundan başqa, inflyasiya ərzaq, kommunal xidmətlər və nəqliyyat xərclərinin artmasına səbəb olaraq əsas gəliri kifayət etməz hala gətirir. Eyni zamanda əmək bazarının qeyri-sabitliyi, rəsmi iş yerlərində sosial təminatın yetərsiz olması və qeyri-rəsmi işlərin geniş yayılması da insanları ikinci işə yönəldir. Beləliklə, ikinci iş əsasən maddi ehtiyacları qarşılamaq və ailənin yaşayış səviyyəsini qorumaq məqsədilə seçilən iqtisadi strategiyadır.
 
-"İkinci iş"lərin böyük hissəsi qeyri-rəsmi sektorda (gündəlik işlər, xidmət) cəmləşir. Bu, vergi bazasına və sosial sığorta sisteminə hansı neqativ təsirləri göstərir?

"İkinci iş"lərin böyük hissəsinin qeyri-rəsmi sektorda cəmləşməsi vergi bazası və sosial sığorta sisteminə bir neçə ciddi neqativ təsir göstərir. Birincisi, bu işlər rəsmi qeydiyyatdan keçmədiyi üçün əmək haqqı və gəlir üzərindən vergi toplanmır. Nəticədə dövlətin vergi gəlirləri azalır və büdcə gəlirləri müəyyən qədər məhdudlaşır. Bu, xüsusilə sosial müdafiə proqramlarının maliyyələşdirilməsində və infrastruktur layihələrində büdcənin əlçatan resurslarını azaldır.
İkincisi, qeyri-rəsmi işçilər sosial sığorta sistemində iştirak etmədiyi üçün onların pensiya, işsizlik və sağlamlıq sığortası hüquqları qorunmur. Bu, həm də uzun müddətdə sosial təminat sisteminin dayanıqlığını zəiflədir, çünki sistem gələcəkdə artan pensiya və sosial ödəniş tələblərini qarşılayacaq kifayət qədər rəsmi sığorta töhfəsi almır.
Üçüncüsü, qeyri-rəsmi sektorun genişlənməsi əmək bazarında qeyri-bərabərlik yaradır. Rəsmi sektor işçiləri tam sosial təminata malik olduqda, qeyri-rəsmi işçilər isə yox, bu da həm gəlir fərqlərini artırır, həm də sosial gərginliyi yüksəldir.
Ümumilikdə, ikinci işlərin qeyri-rəsmi sektorda toplanması dövlətin vergi gəlirlərinə, sosial sığorta sisteminə və işçilərin uzunmüddətli sosial təminatına mənfi təsir göstərir, həmçinin iqtisadi şəffaflığın azalmasına səbəb olur.
 
-İşçinin uzunmüddətli yorğunluq və stress səbəbindən əsas işində əmək məhsuldarlığı necə dəyişir?
 
İşçinin uzunmüddətli yorğunluq və stress altında olması əsas işində əmək məhsuldarlığına birbaşa mənfi təsir göstərir. İlk növbədə, fiziki və zehni yorğunluq diqqət və konsentrasiyanın azalmasına səbəb olur. Bu isə səhv və ya yavaş işlə nəticələnir, layihələrin vaxtında tamamlanmasını gecikdirir və ümumi iş keyfiyyətini azaldır.
Davamlı stress həmçinin işçinin motivasiyasını zəiflədir. İnsanlar enerjilərini ikinci işlərə və ya digər fəaliyyətlərə sərf etdikdə, əsas işə yetərincə fokuslana bilmir, bu da yaradıcılıq və problem həll etmə qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir. Psixoloji gərginlik artdıqca əmək məhsuldarlığı yalnız fiziki olaraq deyil, həm də qərarvermə, kommunikasiya və komanda işində azalır.
Uzun müddətli təsirlər arasında işçinin işə davamlılıq səviyyəsinin düşməsi, xəstələnmə hallarının artması və nəticədə işçi dəyişkənliyinin yüksəlməsi də var. Bu da müəssisə üçün əlavə maliyyə və vaxt xərclərinə səbəb olur.
 
-İşçilər ikinci işə görə öz ixtisaslarını artırmağa və ya istirahətə vaxt ayıra bilmirlər. Bu, uzunmüddətli perspektivdə insan kapitalının keyfiyyətinə necə təsir edəcək?

-İşçilərin ikinci işə görə öz ixtisaslarını artırmağa və ya kifayət qədər istirahət etməyə vaxt ayıra bilməməsi uzunmüddətli perspektivdə insan kapitalının keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. İnsan kapitalı yalnız iş təcrübəsi və bacarıqlardan ibarət deyil, eyni zamanda biliklərin yenilənməsi, təlimlərdə iştirak və yaradıcılıq qabiliyyətinin inkişafı ilə sıx bağlıdır. Əgər işçi əlavə gəlir üçün uzun saatlar çalışırsa, təlimlərə, sertifikatlaşdırma kurslarına və ya professional inkişaf proqramlarına vaxt ayıra bilmir, nəticədə onun peşə bacarıqları zamanla köhnəlir və əmək bazarında rəqabət qabiliyyəti azalır.
Bundan əlavə, kifayət qədər istirahət edilmədikdə işçinin psixoloji və fiziki sağlamlığı pozulur, diqqət və öyrənmə qabiliyyəti zəifləyir. Uzun müddət davam edən yorğunluq və stress yaradıcılıq və innovasiya qabiliyyətini də məhdudlaşdırır. Bu, işçinin yalnız cari iş yerində məhsuldarlığını deyil, həm də gələcək karyera imkanlarını məhdudlaşdırır. Nəticədə, ikinci işlərin yayılması və işçilərin öz ixtisasını inkişaf etdirmək üçün vaxtın olmaması ölkədə insan kapitalının ümumi keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Bu, həm fərdi səviyyədə işçinin karyera perspektivlərini məhdudlaşdırır, həm də iqtisadiyyatın uzunmüddətli inkişaf potensialını zəiflədə bilər.
 
-Bu problemin həlli üçüni əmək haqqının indeksasiyası, sosial müavinətlər, yoxsa iş yerlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi (daha yaxşı şərait, daha yüksək maaş) daha prioritet olmalıdır?

-Problemin həlli üçün üç yanaşmanın - əmək haqqının indeksasiyası, sosial müavinətlər və iş yerlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi - hər biri müəyyən əhəmiyyət daşısa da, prioritet sıralaması həm qısa, həm də uzunmüddətli təsirlər baxımından fərqlidir. 
Əmək haqqının indeksasiyası inflyasiya və yaşayış xərclərinin artımı ilə əmək haqqını uyğunlaşdırmaq baxımından qısa müddətdə ən dərhal təsir göstərən tədbirdir. İşçilər real alıcılıq qabiliyyətini itirmədikdə, ikinci işə yönəlmənin əsas iqtisadi səbəbi bir gündəlik maliyyə çatışmazlığı bir qədər aradan qalxır. Lakin bu, yalnız cari vəziyyəti yüngülləşdirir və uzunmüddətli perspektivdə işçilərin peşə inkişafı və iş şəraiti məsələlərini həll etmir.
Sosial müavinətlər də eyni zamanda gündəlik maddi stressi azaltmaq üçün faydalıdır, xüsusilə aşağı gəlirli və ailəli işçilər üçün. Müavinət proqramları daha hədəfli ola bilər və sosial ədaləti təmin etməyə kömək edir, lakin bunlar davamlı iqtisadi stimullar yaratmır və işçilərin peşə inkişafını təşviq etmir.
Uzunmüddətli və dayanıqlı həll isə iş yerlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə bağlıdır. Daha yaxşı iş şəraiti, daha yüksək maaş və peşə inkişaf imkanları işçilərin həm fiziki, həm də psixoloji sağlamlığını qoruyur, onların məhsuldarlığını artırır və ikinci işə yönəlməyi azaldır. Eyni zamanda, bu yanaşma insan kapitalının keyfiyyətini yüksəldir, işçilərin ixtisaslarını artırmağa və istirahət etməyə vaxt ayırmasına şərait yaradır, nəticədə əmək bazarının ümumi rəqabət qabiliyyətini gücləndirir.
Qısa müddətli olaraq əmək haqqının indeksasiyası və sosial müavinətlər əhəmiyyətli olsa da, prioritet uzunmüddətli perspektivdə iş yerlərinin keyfiyyətinin artırılması olmalıdır. Bu yanaşma həm maddi, həm sosial, həm də peşəkar baxımdan davamlı inkişaf təmin edir və ikinci iş probleminin köklü həllinə yönəlir.
 
Nəticə olaraq, bir neçə işdə çalışmağa qərar verən fərdlər qısa müddətdə maliyyə faydası əldə etsələr də, uzunmüddətli perspektivdə həyatlarındakı tarazlığı itirirlər. Məsələ sadəcə qazanılan pulla deyil, həm də həmin pulları xərcləyə biləcək sağlam və xoşbəxt bir insanın varlığı ilə əlaqədardır. Bu rejimdə çalışanlar üçün əsas çağırış, peşəkar uğur və şəxsi rifah arasında sağlam bir sərhədi necə qorumağı öyrənməkdir.

Lamiyə Cəbrayılova