Sosial şəbəkələrdə ölən dilimiz- necə xilas edək?

Sevinc Əliyeva: "Biz yaxşı düşünürüksə, düzgün danışmağımızla nümunə olmağı bacarmaq istəyiriksə, təfəkkürümüzün məhsulunu düzgün çatdırmalıyıq"

Son illərdə sosial şəbəkələr həyatımızın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib. Hər kəs oradadır - yazır, paylaşır, fikrini bildirir. Lakin bu sərbəstlik bəzən dilin keyfiyyətinə mənfi təsir edir.  Ədəbi dil gündəlik ünsiyyətdən uzaqlaşır, sözlər təhrif olunur, cümlələr dağılır və ifadə tərzi daha sərt və kobud olur.

Maraqlıdır ki, sosial şəbəkələrdə ədəbi dil niyə və necə unudulur?

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Monitorinq və linqvistik təhlil şöbəsinin müdiri professor Sevinc Əliyeva ilə bu mövzu haqqında danışdıq.

- Sevinc xanım,  sosial şəbəkələrdə yazışmalarda ədəbi dilin normalarının pozulması artıq normal hala çevrilib. Bu prosesi necə izah edərdiniz?

- Bugün mətbuatda və sosial şəbəkələrdə müzakirə olunan mövzular bayağı mövzulardır. Hətta televiziya verilişlərinin bir qismində də ailə-məişət problemləri- insanların bir qismini maraqlandıran mövzular demək olar ki, gündəmi zəbt edib. Söhbət bayağı mövzulardan gedirsə ,təbii ki, orada hansı normalardan danışmaq olar?  Ədəbi dil normaları istər yazıda, istər nitqdə çox ciddi məsələdir. Bu məsələyə daha ciddi mövzularda riayət olunur. Bayağı mövzularda dil normalarını qorumağın əhəmiyyəti yoxdur. Bu tip gündəmi zəbt edən mövzularda heç bir milli-mənəvi dəyərlərdən danışmaq olmaz. Gənc nəslin vətənpərvər ruhda, azərbaycançılıq ideasında böyüməsi üçün çox az mövzular var ki, gündəmdədir. Mən pedaqoqlarımıza, jurnalistlərimizə, ziyalılarımıza  təşəkkür edirəm ki, o mövzuları qoruyub saxlayırlar. Təəssüf edirəm ki, bəzi "jurnalistlər" hesab edirlər ki, gündəmi zəbt etmək üçün  bayağı mövzuları müzakirə etmək lazımdır.Orada da dil normaları pozulur.

-Təkcə sosial şəbəkələrdə deyil, televiziya və radioda da aparıcıların və jurnalistlərin dilində olan danışıq tərzi dilin saflaşmasına, yoxsa korlanmasına xidmət edir?

-Dilimiz çox gözəldir. Qrammatikası sabitdir, gözəldir, amma yanaşmalar fərqlidir. Təsəvvür edin ki, televiziyalarımızda çox az sayda verilişlər var ki,  insan baxanda ruhən dincəlir, zövq alır, böyüyən nəslə  müəyyən töhfələr verir. Biz bu verilişləri görəndə sevinirik ki, bu tipli verilişlər gündəmə təsir də edə bilir.

Bəzi aparıcılar azərbaycan dilində yaxşı danışa bilmirlər. Bəziləri bilərəkdən digər dillərin arzuolunmaz ifadələrini dilimizə gətirirlər. İllər boyu  dilimizə rus və digər dillərin təsiri olub.  Bizim ziyalılarımız, müəllimlərimiz həmişə dilin keşiyində duran, qoruyan başlıca insanlardır. Hörmət etdiyim aparıcılar var ki, onlarla söhbətləşərkən qeyd edirləri ki, biz bu məsələni  dəfələrlə müzakirə etmişik.

İndiki dövrdə  də dilimizdə türk dilinin təsirini görürük. Bütün dilləri bilmək faydalıdır. Arzu edirik ki, gənclərimiz bir çox dillərdə danışsınlar. Amma xarici dillər öz dilimizə qarışmasın.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Dövlət Dil Komissiyasının sədri Cənab İlham Əliyevin vurğuladığı kimi, dilimizdə qarşılığı ola-ola  artıq sözlərə, lüzumsuz alınmalara ehtiyac yoxdur. Bu nitqi ağırlaşdırır.

Ona görə televiziya və radio aparıcıları azərbaycan dilinin ən başlıca təbliğatçılarıdır. Onlar "sehrli qutudan" birbaşa insanların təfəkkürünə təsir edirlər.

Məktəblərdə də müəllimlər arzuolunmaz dialekt tələffüzündə danışmamalıdır. Dialekti kənara qoyub ədəbi dildə şagirdlərə  dərs keçməlidirlər. Hər bir müəllim şagirdinə gələcəyin bir natiqi kimi yanaşmalıdır.  Məktəb dərsliklərində də Azərbaycan dilinin qrammatik qaydaları tərcümə olunan mətnlərdə izah edilir. Niyə tərcümə mətnlər dərsliklərimizin əsasını təşkil edir? Niyə şagirdlər qrammatika qaydalarımızı öz ədəbiyyat nümunələrimizlə tanımasınlar?

Sosial şəbəkələrdə istənilən mövzunun quruluşu bizi maraqlandırır. İndi hər kəs sosial şəbəkələrdən istifadə edir. Orada da biz ədəbi dilin qaydalarına riayət etməli chr("39")ok" "tamam" "tşk"  kimi qısaltmalardan istifadə etməməliyik. Qarşıdakı insan ya onu düzəltməli, ya da öz səhvimizi özümüz düzəltməliyik.

-Təhsil sistemimiz bu məsələ ilə mübarizədə yetərincə aktivdirmi?

-Deyil. Bizim dərsliklərimiz yaxşı mənada azərbaycan dilini təbliğ edə bilmir.  Yaxşı mənada Azərbaycan dilini mükəmməl dərsliklərlə öyrədə bilmirik. Bəzi müəllimlər bu boşluğu aradan qaldırır, amma bəziləri düzgün olmayan nitqləri ilə bu məsələni daha da ağırlaşdırır.  Dublyaj sənətində də bəzi problemlər var. Tərcümə olunan dil və tərcümə edilən dil. Tərcüməçi hər iki dili mükəmməl bilmədən uğurlu dublyaj alına bilməz.

-Sizcə, bu vəziyyət Azərbaycan dilinin gələcəyinə necə təsir göstərə bilər?

-  Azərbaycan dili əsrlər boyu xilafətin dilinə- ərəb dilinə,  fars,  rus  və digər avropa dillərinə qalib gəlib. Bəxtiyar Vahabzadənin dediyi kimi desək, "Heç bir dil mənim dilimin qarşısında dura bilməz və dilimə çevrilə bilməz".

Hər şey bizdən başlayır. Dilimizi indi necə qoruyuruqsa, gələcək nəsil də deyəcək ki, "siz o boşluğu etməsəydiniz, biz bu dili yaxşı qorumağı bacarardıq. O boşluğu vaxtında doldursaydınız  biz bu boşluğu həll edə bilərdik".Dilimizdə bütün hisslərimizi, duyğularımızı ifadə edəcək kifayət qədər ifadə var. Qrammatikamız sabit, dəyişməzdir.Niyə biz bu qaydalara əməl etmirik?Deməli hər şey öncə özümüzdən başlayır. Bugün mən yazımda "okey" yazmayıb, "bəli" yazsam, deməli mən ətrafımdakılara təsir edə bilərəm. Biz öz peşəmizlə, peşəyə olan sevgimizlə , hörmətimizlə nümunə olmağı bacarmalıyıq.

-Sosial media dili ilə ədəbi dil arasında balans yaratmaq mümkündürmü?

-Əlbəttə mümkündür. Hazırda universitetlərin jurnalistika fakültələri var. Məsələn , Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsinin tələbəsi universiteti bitirir və gələcəkdə televiziya, radio aparıcısı olmaq  və ya peşəkar jurnalist olmaq istəyir. O ədəbi dili necə mənimsəyibsə, o formada da eşitdiyi informasiyanı oxucusuna ötürəcək,  verilişində qaldırdığı problemi tamaşaçıya düzgün çatdıracaq. Jurnalistlərimiz, tələbələrimiz bilməlidirlər ki, nə qədər dili yaxşı billsələr, mütaliə etsələr, yaxşı və peşəkar jurnalist olacaqlar.

-Sizcə, dilin bu şəkildə dəyişməsi təbii təkamüldür, yoxsa süni pozulmadır?

-Bu süni pozulmadır. Bəzi aparcılar düşünür ki,  başqa dillərdən nitqdə istifadə etmək təfəkkürün nəticəsidir. Amma təəssüf ki, bu təfəkkür göstəricisi deyil. Biz yaxşı düşünürüksə, düzgün danışmağımızla nümunə olmağı bacarmaq istəyiriksə, təfəkkürümüzün məhsulunu düzgün çatdırmalıyıq.

-Ədəbi dili qorumaq üçün fərd və cəmiyyət olaraq hansı addımları atmalıyıq?

-Ədəbi dili qorumaq üçün dilin normalarını bilməyik. Əgər biz ədəbi dil normalarını biliriksə, ədəbi dil normaları nədir, necə xarakterizə olunur, sözün düzgün yazılışını, düzgün tələffüzünü bilmiriksə,  bu problemdir.Ən əsası dilimizin qrammatikasını bilməli, mütləq mütailə etməliyik. Zəngin söz ehtiyatımız olmasa yaxşı danışa bilməyəcəyik.

Zeynəb Mustafazadə