Meymunçiçəyi xəstəliyi: Qədimdən müasir dönəmə qədər

Meymunçiçəyi (Monkeypox), poksvirus ailəsinə aid bir virusun səbəb olduğu nadir, lakin potensial olaraq ciddi bir infeksiyadır. Xəstəlik, ilk dəfə 1958-ci ildə meymunlarda aşkar edilmişdir, buna görə də "meymunçiçəyi" adını almışdır. Ancaq virusun mənşəyi və yayılması yalnız meymunlarla məhdudlaşmır; əslində, virusun təbii mənbəyi kimi gəmiricilər və digər kiçik məməlilər nəzərdə tutulur. Meymunçiçəyi virusu, tarix boyu bir çox ölkələrdə insandan insana keçərək epidemiyalara səbəb olmuş və beynəlxalq ictimai sağlamlıq sistemində narahatlıq yaratmışdır. Bu məqalə, meymunçiçəyi xəstəliyinin tarixi boyunca baş verən əsas hadisələri, bu xəstəliyin yayılmasını və insan sağlamlığına təsirini araşdırır.

1958-ci İllər: İlk kəşf və adlandırma

Meymunçiçəyi virusu ilk dəfə 1958-ci ildə Danimarkada tədqiqat üçün saxlanılan meymunlarda aşkar edilmişdir. Bu meymunlar laboratoriya şəraitində saxlanılırdı və bu heyvanlar arasında yayılan xəstəlik araşdırılarkən virusun fərqli bir poksvirus növü olduğu müəyyən edilmişdir. Virusun adı, ilk olaraq meymunlar arasında aşkarlanmasından qaynaqlanır, lakin virusun təbii daşıyıcıları kimi bir çox gəmirici növləri, xüsusilə də Afrika gəmiriciləri nəzərdə tutulur.

1970-ci İllər: İnsanlarda ilk yoluxma halları

Meymunçiçəyi virusu ilk dəfə 1970-ci ildə Konqo Demokratik Respublikasında (o vaxtkı Zair) bir insanda təsdiqləndi. Çiçək xəstəliyinin müvəffəqiyyətlə ləğv edilməsindən sonra, bu hadisə yeni bir poksvirus infeksiyası olaraq diqqət çəkdi. 1970-ci illərdə meymunçiçəyi hadisələri əsasən Mərkəzi və Qərbi Afrikanın kənd yerlərində müşahidə edildi. Virus, əsasən yoluxmuş heyvanlardan insanlara keçirdi, xüsusilə də heyvanların ovu, hazırlanması və istehlakı zamanı.

2003: Afrika xaricində ilk epidemik yayılma

Meymunçiçəyi virusunun Afrika xaricində ilk dəfə böyük miqyasda yayılması 2003-cü ildə ABŞ-da baş verdi. Hadisə, virusun Afrikadan idxal edilmiş yoluxmuş heyvanlar (Gambiya kisə heyvanları) vasitəsilə yayılması nəticəsində baş verdi. Bu, beynəlxalq ictimaiyyətin meymunçiçəyi xəstəliyinə diqqətini artırdı və qlobal sağlamlıq orqanlarının daha güclü tədbirlər görməsinə səbəb oldu. ABŞ-da baş verən bu epidemiya, virusun insanlara heyvanlardan keçməsinin potensial riskini göstərdi və daha geniş miqyaslı tədbirlərin görülməsinin zəruriliyini ortaya qoydu. 

Son illər meymunçiçəyi xəstəliyinin yenidən yayılması

2022-ci ilin may ayından başlayaraq, meymunçiçəyi xəstəliyi dünyanın bir çox ölkəsində yayılmağa başladı və bu, beynəlxalq miqyasda narahatlığa səbəb oldu. Meymunçiçəyi, əvvəllər əsasən Afrikada məhdud qalmış bir xəstəlik olaraq bilinsə də, bu yayılma dalğası virusun dünya səviyyəsində daha ciddi bir təhdid olmasını göstərdi. Avropada, Şimali Amerikada və digər qitələrdə yoluxma halları artmağa başladı və bu, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatını (ÜST) və digər beynəlxalq səhiyyə orqanlarını təcili tədbirlər görməyə məcbur etdi. 
2024-cü ildə meymunçiçəyi xəstəliyi ilə bağlı vəziyyət, 2022-ci ildə başlayan geniş yayılma dalğasının nəticələrini hələ də əks etdirir. Virusun yayılması əsasən yüksək riskli bölgələrdə davam edir, lakin beynəlxalq sağlamlıq tədbirlərinin gücləndirilməsi sayəsində yoluxma halları bir qədər azalmışdır. Mərkəzi və Qərbi Afrika ölkələri xəstəliyin əsas mənbəyi olaraq qalır, lakin başqa bölgələrdə də yoluxma hallarına rast gəlinir. 2024-cü ildə səhiyyə orqanları meymunçiçəyi virusuna qarşı profilaktik tədbirləri gücləndirməkdə davam edir. Virusun yayılmasını minimuma endirmək üçün yüksək riskli bölgələrdə kütləvi maarifləndirmə kampaniyaları aparılır. Çiçək xəstəliyinə qarşı olan peyvəndin müəyyən hallarda meymunçiçəyi virusuna qarşı təsirli olduğu sübut edilmişdir və bu peyvəndin tətbiqi 2024-cü ildə də davam edir. Alimlər, virusun necə yayıldığını və müxtəlif insan qruplarına necə təsir etdiyini anlamağa çalışır. Yeni müalicə üsulları və antiviral dərmanlar da bu dövrdə inkişaf etdirilir, bu isə gələcəkdə xəstəliyin müalicəsində mühüm rol oynaya bilər. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) və digər beynəlxalq səhiyyə qurumları 2024-cü ildə də meymunçiçəyi virusunun yayılmasını izləməkdə və zəruri hallarda təcili tədbirlər görməkdə davam edir. Xüsusilə, virusun yayılma riskinin yüksək olduğu bölgələrdə səhiyyə xidmətlərinin gücləndirilməsi və zəruri tibbi ləvazimatların təmin edilməsi prioritetlərdən biridir. Xəstəlik haqqında maarifləndirmə, gigiyena qaydalarına riayət edilməsi və yoluxmuş şəxslərlə təmasdan çəkinmə kimi tədbirlər ön plandadır. Həmçinin, çiçək xəstəliyinə qarşı peyvəndin meymunçiçəyi virusuna qarşı müəyyən dərəcədə qoruyucu olduğu göstərilmişdir. Gələcəkdə, meymunçiçəyi xəstəliyinin yayılmasının nəzarətdə saxlanılması üçün beynəlxalq əməkdaşlıq və elmi araşdırmaların artırılması vacibdir. Xəstəliyin yayılmasını minimuma endirmək və potensial pandemiyaların qarşısını almaq üçün daha geniş miqyaslı tədbirlərin görülməsi və səhiyyə infrastrukturunun gücləndirilməsi zəruridir.

Meymunçiçəyi virusuna yoluxma əsasən yoluxmuş heyvanlarla və ya insanlarla təmas nəticəsində baş verir. Virusun ötürülməsi həm insanlardan insana, həm də heyvanlardan insana müxtəlif yollarla həyata keçirilə bilər. Aşağıda meymunçiçəyi virusuna yoluxma yolları və xəstəliyin əsas əlamətləri izah edilir:

Yoluxma Yolları

    1.    Heyvanlardan İnsanlara Keçmə:
    •    Birbaşa Təmas: Meymunçiçəyi virusu əsasən vəhşi heyvanlar, xüsusən də gəmiricilər və primatlar arasında yayılır. Yoluxmuş heyvanların qanı, bədən mayeləri, dəri və ya tükləri ilə birbaşa təmas yolu ilə insana keçə bilər.
    •    Yemək: Yaxşı bişirilməmiş yoluxmuş heyvan əti və ya digər heyvan məhsullarının istehlakı da virusun ötürülməsinə səbəb ola bilər.
    2.    İnsanlardan İnsanlara Keçmə:
    •    Birbaşa Dəri Təması: Virus yoluxmuş şəxslərin dərisi ilə birbaşa təmas yolu ilə keçə bilər, xüsusilə də dəri səthində yaralar və ya qabarlar olduqda.
    •    Tənəffüs Yolu: Meymunçiçəyi virusu tənəffüs yolu ilə də yayılır. Yoluxmuş şəxsin öskürməsi, asqırması və ya uzun müddət yaxın təmasda olması ilə havada olan damcılar vasitəsilə keçə bilər.
    •    Əşyalarla Təmas: Yoluxmuş şəxslərin istifadə etdiyi paltarlar, yataq dəstləri, dəsmallar və ya digər şəxsi əşyalarla təmas nəticəsində də virusun ötürülməsi mümkündür.

Meymunçiçəyi Xəstəliyinin Əlamətləri

Meymunçiçəyi xəstəliyinin əlamətləri, yoluxmadan sonra təxminən 5-21 gün ərzində özünü göstərə bilər. Xəstəlik iki mərhələdə inkişaf edir: ilkin mərhələ (prodromal mərhələ) və səpkilərin əmələ gəldiyi mərhələ.

1.    İlkin Mərhələ Əlamətləri:
    •    Hərarət: Yüksək hərarət xəstəliyin ilkin əlamətlərindən biridir.
    •    Baş ağrısı: Güclü baş ağrısı hiss edilir.
    •    Limonat: Boyun və ya qoltuqaltı limfa düyünlərinin böyüməsi, ağrılı və şişmiş ola bilər.
    •    Əzələ ağrısı və halsızlıq: Bədən əzələlərində ağrılar, ümumi yorğunluq və zəiflik hissi yarana bilər.
    2.    Səpkilərin Əmələ Gəlməsi:
    •    Səpkilər: Xəstəliyin ikinci mərhələsində səpkilər əmələ gəlir. Səpkilər adətən üzdən başlayır, sonra bədənə, xüsusən də əl və ayaqlara yayılır. Səpkilər əvvəlcə kiçik qırmızı ləkələr kimi başlayır, sonra içi maye dolu qabarcıqlara çevrilir.
    •    Dəri Qabarması: Səpkilər sonradan qabıq bağlayır və sağalmağa başlayır. Bu mərhələ 2-4 həftə ərzində davam edə bilər.
    •    Qaşınma və ağrı: Səpkilər adətən qaşınır və bəzən ağrılı olur.

Meymunçiçəyi xəstəliyi ümumiyyətlə 2-4 həftə ərzində öz-özünə sağalır, lakin ağır hallarda və ya immun sistemi zəif olan şəxslərdə daha ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Uşaqlar və immuniteti zəif olan şəxslər bu xəstəliyə daha həssas ola bilərlər.

Meymunçiçəyi (Monkeypox) xəstəliyi ilə bağlı ölüm hallarına dair məlumatlar xəstəliyin yayıldığı bölgələrə və virusun fərqli ştamlarına görə dəyişir. Ümumi olaraq, meymunçiçəyi virusunun iki əsas növü vardır: Qərbi Afrika ştammı və Mərkəzi Afrika (Konqo hövzəsi) ştammı. Mərkəzi Afrika ştammı daha ağır seyr edir və ölüm nisbəti daha yüksəkdir.

Ölüm Nisbətləri:

1. Qərbi Afrika Ştammı:
   - Bu ştamm daha yüngül seyr edir və ölüm nisbəti təxminən 1% civarındadır.

2. Mərkəzi Afrika Ştammı (Konqo Hövzəsi):
   - Bu ştamm daha təhlükəli sayılır və ölüm nisbəti təxminən 10%-ə qədər yüksələ bilər.

Ümumi Ölüm Halları:

2022-ci ildə meymunçiçəyi xəstəliyinin bir çox ölkədə geniş yayılması ilə əlaqədar olaraq, yüzlərlə ölüm hadisəsi qeydə alınmışdır. Dünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) və digər beynəlxalq səhiyyə orqanları tərəfindən toplanan məlumatlara əsasən, bu xəstəliyin yayılması ilə bağlı müxtəlif ölkələrdə ölüm halları fərqli olmuşdur. 2022-ci ildən bəri qlobal miqyasda təxminən 100-dən çox ölüm halı qeydə alınmışdır. Bu halların əksəriyyəti Mərkəzi və Qərbi Afrika bölgələrində baş vermişdir. Ölüm hallarının əksəriyyəti virusun daha ağır forması olan Mərkəzi Afrika ştammı ilə əlaqələndirilir.

2024-cü ilə qədər olan vəziyyətlə bağlı tam məlumatlar hələ də toplanır, lakin xəstəliyin nəzarət altına alınması ilə ölüm halları bir qədər azalmışdır. Beynəlxalq səviyyədə aparılan profilaktik tədbirlər və peyvəndləmə kampaniyaları ölüm hallarının qarşısını almağa kömək edir. Xəstəliyin ölüm riski, yoluxan şəxsin sağlamlıq vəziyyətinə, yaşına və digər tibbi faktorlarına görə dəyişə bilər. İmmuniteti zəif olan şəxslər, uşaqlar və yaşlılar daha yüksək risk altındadırlar.

Qiymət Mahir

Qeyd: Bu məlumatlar, müxtəlif səhiyyə və tədqiqat təşkilatlarının rəsmi hesabatlarından, tibbi məqalələrdən və epidemioloji araşdırmalardan əldə edilmişdir.