Zəlzələ: Təbiət hadisəsi, təhlükələr və qorunma yolları

Zəlzələlər ən ölümcül təbii fəlakətlərdən biridir. Hər il ciddi  ziyan vura biləcək gücdə təxminən 100 zəlzələ baş verir. Yer kürəsinin zəlzələ zonalarının bir çoxu yüksək əhali sıxlığı olan ərazilərlə üst-üstə düşür. Böyük zəlzələlər belə ərazilərdə baş verdikdə nəticələr fəlakətli ola, insan həyatının böyük itkisi və ölçüyəgəlməz iqtisadi itkilərlə müşayiət oluna bilər.

Zəlzələ nədir? 

Zəlzələ - Yer qayalarından keçən seysmik dalğaların səbəb olduğu hər hansı qəfil yer titrəməsidir. Seysmik dalğalar, adətən, bir-birinə təzyiq göstərən böyük qaya kütlələri qəfil çatlayıb "sürüşdükdə" Yer qabığında toplanmış enerjinin ani sərbəst buraxılması nəticəsində yaranır. Zəlzələlər ən çox geoloji qırılma xətləri boyunca baş verir - bu, qaya kütlələrinin bir-birinə nisbətən hərəkət etdiyi dar zonalardır. Dünyanın əsas qırılma xətləri, Yer qabığını təşkil edən nəhəng tektonik plitələrin kənarlarında yerləşir. Zəlzələnin başlandığı nöqtə fokus və ya hipomərkəz adlanır və yerin dərinliklərində, kilometrlərlə aşağıda yerləşə bilər. Fokusun birbaşa yer səthindəki qarşılığı isə episentr adlanır. Güclü titrəyişlər və ya seysmik dalğalar qırılmanın baş verdiyi ilkin nöqtədən (fokusdan) göldəki dalğalar kimi yayılır. Məhz bu dalğalar yerin titrəməsinə səbəb olur və bütün istiqamətlərdə uzun məsafələr qət edə bilər. Fokusun yaxınlığında bu dalğalar çox güclü ola bilər və bu da onları son dərəcə dağıdıcı edir.

20-ci əsrin əvvəllərində seysmologiya meydana çıxana qədər zəlzələlər haqqında çox az şey məlum idi. Zəlzələlərin bütün aspektlərini elmi cəhətdən öyrənən seysmologiya, zəlzələlərin niyə və necə baş verdiyi kimi uzun müddət cavabsız qalan suallara cavab tapmağa kömək etmişdir.

Hər il Yer kürəsində təxminən 50,000 zəlzələ baş verir ki, bunlar alətlərdən istifadə etmədən hiss edilə biləcək qədər güclüdür. Onlardan təxminən 100-ü yaşayış məntəqələrinin yaxınlığında baş verərsə, ciddi dağıntılara səbəb ola biləcək gücdədir. Çox güclü zəlzələlər isə orta hesabla ildə bir dəfə baş verir. Əsrlər boyu bu cür zəlzələlər milyonlarla insanın ölümünə və ölçüyəgəlməz maddi itkilərə səbəb olmuşdur.

Zəlzələlərin səbəbləri

Yerin əsas zəlzələləri əsasən tektonik plitələrin sərhədləri ilə üst-üstə düşən zolaqlarda baş verir. Bu, erkən zamanlarda hiss edilən zəlzələlərin kataloqlarından məlum olub və hətta müasir seysmik xəritələrdə, alətlə  müəyyən edilmiş episentrlərin göstərildiyi xəritələrdə daha da aydın görünür. Ən önəmli zəlzələ zolağı Circum-Pacific Zolağıdır ki, bu da Sakit Okean ətrafında yerləşən çox sayda əhali ilə sıx olan sahil bölgələrinə təsir edir - məsələn, Yeni Zelandiya, Yeni Gine, Yaponiya, Aleut adaları, Alyaska və Şimali və Cənubi Amerikanın qərb sahilləri. Təxminən 80 faiz zəlzələlərdən sərbəst buraxılan enerji bu zolaqda episentrləri olan zəlzələlərdən gəlir. Seysmik fəaliyyət heç də bu zolaqda bərabər deyil və müxtəlif nöqtələrdə bir sıra budaqlar mövcuddur. Çünki bir çox yerdə Circum-Pacific Zolağı vulkanik fəaliyyətlə əlaqələndirilir buna görə də bu bölgə populyar olaraq "Sakit Okean Atəş Halqası" adlanır.

İkinci bir zolaq, Alpide Zolağı olaraq tanınır və Aralıq dənizi bölgəsindən başlayaraq şərqə doğru Asiya üzərindən keçərək Circum-Pacific Zolağı ilə Şərqi Hindistanda birləşir. Bu zolaqda baş verən zəlzələlərdən sərbəst buraxılan enerji dünya üzrə ümumi enerjinin təxminən 15 faizini təşkil edir. Həmçinin, əsasən okean sırtları boyunca, o cümlədən Şimal Buzlu Okean, Atlantik Okean və Qərbi Hind Okeanı, eləcə də Şərqi Afrikadakı yarıq vadiləri boyunca bir-birilə əlaqəli seysmik fəaliyyət zolaqları mövcuddur. Bu qlobal seysmik fəaliyyətin paylanması ən yaxşı şəkildə onun plitə tektonik mühiti baxımından başa düşülür.

Təbii qüvvələr 

Zəlzələlər Yerin qayalarında müəyyən bir ərazidə enerjinin qəfil sərbəst buraxılması nəticəsində baş verir. Bu enerji elastik gərginlik, cazibə, kimyəvi reaksiyalar və ya hətta böyük cisimlərin hərəkəti ilə sərbəst buraxıla bilər. Bunların arasında elastik gərginliyin sərbəst buraxılması ən önəmli səbəbdir, çünki bu enerji növü Yerdə əsaslı pozulmalar yaratmaq üçün kifayət qədər miqdarda yığılabilən yeganə enerjidir. Bu cür enerjinin sərbəst buraxılması ilə əlaqəli zəlzələlər tektonik zəlzələlər adlanır.

Tektonik zəlzələlər, 1906-cı ildə San Andreas qırılmasının baş verməsi və böyük San Fransisko zəlzələsinin yaranmasından sonra amerikalı geoloq Harry Fielding Reid tərəfindən irəli sürülən elastik geri sıçrayış nəzəriyyəsi ilə izah edilir. Nəzəriyyəyə görə, tektonik zəlzələ, qaya kütlələrində gərginliklər o qədər yığılarsa ki, yaranan təzyiqlər qayaların möhkəmliyini aşar və qəfil çatlama baş verər. Çatlamalar qayada sürətlə yayılır, adətən eyni istiqamətdə hərəkət edir və bəzən yerli zəiflik zonası boyunca bir neçə kilometrə qədər uzanır. Məsələn, 1906-cı ildə San Andreas qırılması 430 km (270 mil) uzunluğunda bir xətt boyunca sürüşdü. Bu xətt boyunca yer üfüqi olaraq 6 metrə (20 fut) qədər yer dəyişdi.

Ən böyük tarixi zəlzələlər hansılardır?

Zəlzələlər yalnız 19-cu əsrin sonlarından etibarən alətlə qeydə alınıb. Buna görə də, köhnə zəlzələlərin maqnitudaları sadəcə təxminlərdir.

İndiyə qədər qeydə alınan ən böyük zəlzələ, 1960-cı ildə Çilidə baş verən 9.5 maqnitudalı zəlzələdir. Bu, Sakit plitəsinin Cənubi Amerika plitəsi altına çökməsi ilə əlaqəli bir subduksiya zonasında baş vermişdir. 

İkinci ən böyük zəlzələ isə 1964-cü ildə Alyaskada baş vermiş 9.2 maqnitudalı zəlzələdir, bu da başqa bir subduksiya zonasındadır, burada Sakit plitəsi Şimali Amerika plitəsinin altına çökməkdədir. 

Məşhur 2004-cü il Hind Okeanı zəlzələsi, dağıdıcı bir sunamiyə səbəb olmuş və bir neçə yüz min insanın həyatını itirməsinə yol açmışdır, o da bir subduksiya zonasında baş verib və 9.2 maqnitudalı olub.

Ən böyük zəlzələlər mütləq ən ölümcül olanlar deyil. Məsələn, 1976-cı il Çinin Tangşan şəhərində baş verən 7 maqnitudalı zəlzələ, 2004-cü il Hind Okeanı zəlzələsindən çox daha az güclü idi, amma təxminən eyni sayda tələfat verdi. Digər tərəfdən, indiyə qədər qeydə alınan ən böyük zəlzələ çox az tələfata səbəb oldu. Əslində, bu cür fəlakətlər zamanı ölüm sayına bir neçə amil təsir edir: zəlzələnin dərinliyi, sıx əhali olan ərazilərə məsafə və yerin cavabı. Yer cavabı - müəyyən bir yerin seysmik dalğalara necə reaksiya verdiyini göstərir: bəzi yerlər, geoloji quruluşlarına görə, digərlərinə nisbətən daha çox titrəyir.

Zəlzələnin intensivliyi əksər ölkələrdə 12 bala bölünmüş seysmik cədvəllə - Rixter şkalası ilə ölçülür. Bu cədvələ görə 1 bal-hiss olunmayan, 2 bal-çox zəif, 3 bal-zəif, 4 bal-orta, 5 bal-nisbətən güclü, 7 bal çox güclü, 8 bal-dağıdıcı, 9 bal-viranedici, 10 bal-məhvedici, 11 bal fəlakətli, 12 bal-ən fəlakətli zəlzələ sayılır.

Azərbaycan ərazisində baş vermiş ən dağıdıcı zəlzələ 1667-ci ildə Şamaxıda baş verib və 6.9 bal gücündə olub. 80 min insanın həlak olduğu bu zəlzələ Azərbaycan tarixində ən dəhşətli zəlzələ kimi qeyd edilib və ABŞ Geologiya xidmətinin hazırladığı 28 böyük zəlzələ siyahısına daxil olub. 1902-ci ildə baş verən və eyni gücə malik daha bir zəlzələ isə 2 min insanın ölümü ilə nəticələnib.

Türkiyə tarixində ən güclü zəlzələlər 

6 fevral 2023-cü ildə Türkiyənin cənub-şərqində, xüsusilə Kahramanmaraş ərazisində baş vermiş güclü zəlzələlər Türkiyədə baş vermiş ən güclü zəlzələlərdir. Saat 04:17-də 7,8 bal gücündə baş verən ilk zəlzələ, böyük bir dağıntıya səbəb oldu. Ardınca bir neçə dəqiqə sonra, saat 13:24-də 7,5 bal gücündə daha bir zəlzələ meydana gəldi. Bu iki böyük yeraltı təkan, yüzlərlə binanın uçmasına, minlərlə insanın həyatını itirməsinə və on minlərlə insanın yaralanmasına səbəb oldu.

Zəlzələlər xüsusilə Kahramanmaraş, Gaziantep, Hatay, Adıyaman, Malatya və Şanlıurfa kimi ərazilərdə böyük fəlakətə yol açdı. Bu bölgələrdə binalar, yollar və infrastruktur ciddi şəkildə zədələndi. Zəlzələnin ardından yayılan toz və tüstü səbəbindən təkcə yerüstü zərərlər deyil, həm də hava kirliliyi və qeyri-müəyyən şərait insanlar üçün əlavə çətinliklər yaratdı.

Türkiyədə zəlzələnin baş verdiyi ərazilərdə xilasetmə əməliyyatları sürətlə həyata keçirilməyə başlandı. Bölgəyə aid dövlət qurumları, Fövqəladə Hallar İdarəsi (AFAD), TCDD (Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları) və yerli hakimiyyət orqanları hər cür yardımı təmin etmək məqsədilə çalışdı. Beynəlxalq yardım və xilasetmə komandasının da bölgəyə göndərilməsi, yaranan faciənin miqyasını göstərirdi.

Zəlzələnin ardından baş verən fəlakət bir daha göstərdi ki, təbii fəlakətlərə qarşı hazırlıq vacibdir. Hökumət və mütəxəssislər zəlzələlərə qarşı infrastrukturun gücləndirilməsinin və əhalinin maarifləndirilməsinin vacibliyini vurğulayıblar. Eyni zamanda, bu cür hadisələrdə insanların sürətli və düzgün reaksiya verə bilməsi, həmçinin beynəlxalq yardımların koordinasiyası həyati əhəmiyyət kəsb edir.

Türkiyədə baş verən 6 fevral zəlzələləri, təbii fəlakətlərin cəmiyyətlərə necə təsir etdiyini və insan həyatını necə dəyişdirə biləcəyini bir daha ortaya qoydu. Fəqət, eyni zamanda birliyə və güclü yardımlaşmaya olan ehtiyacı da önə çıxardı.

Zəlzələ zamanı nə etməli?

Əgər siz bina daxilindəsinizsə - orada qalın! Bir masa və ya stolun altına girin və ona tutunun (əyilin, qorunun və tutunun!). Yaxud dəhlizə və ya daxili divara yaxınlaşın. Pəncərələrdən, ağır mebellərdən və məişət texnikasından uzaq durun.

Mətbəxdən çıxın, çünki orada əşyalar üzərinizə düşə bilər. Pilləkənlərdən enməyə və ya çölə qaçmağa çalışmayın, çünki silkələnmə zamanı yıxılmaq, şüşə qırıqları və dağıntılarla xəsarət almaq təhlükəsi var.

Əgər siz çöldəsinizsə - açıq sahəyə keçin! Binalardan, elektrik xətlərindən, bacalardan və üzərinizə düşə biləcək digər obyektlərdən uzaq durun.

Əgər siz maşın sürürsünüzsə - ehtiyatla dayanın. Avtomobilinizi mümkün qədər yoldan kənara çəkin. Körpü, keçid, ağac, işıq dirəyi, elektrik xətləri və yol nişanlarının altında dayanmayın.

Maşında qalın və silkələnmənin bitməsini gözləyin. Hərəkətə davam edərkən yollardakı çatlara, düşmüş qaya parçalarına və yol səthindəki deformasiyalara diqqət edin.

Əgər dağlıq ərazidəsinizsə - qaya parçalarının, torpaq sürüşmələrinin, ağacların və digər dağıntıların düşmə ehtimalına qarşı diqqətli olun.

Zəlzələdən əvvəl nə etməli?

İlk yardım öyrənin.

Ağır əşyaları rəflərdə saxlamayın (zəlzələ zamanı düşə bilər).

Ağır mebelləri, şkafları və məişət texnikasını divara və ya yerə bərkidin.

Zəlzələdən sonra nə etməli?

Özünüzü və başqalarını xəsarət üçün yoxlayın. Yardıma ehtiyacı olanlara ilk yardım göstərin.

Su, qaz və elektrik xətlərində zədə olub-olmadığını yoxlayın. Əgər zədə varsa, klapanları bağlayın.

Qaz qoxusu hiss edirsinizsə: Bütün qapı və pəncərələri açın, dərhal çıxın və aidiyyəti qurumlara xəbər verin (başqasının telefonundan istifadə edin).

Radiodan xəbər dinləyin. Telefona yalnız təcili hallarda istifadə edin.

Zədələnmiş binalara daxil olmayın.

Şüşə qırıntıları və dağıntılar arasında ehtiyatlı olun. Ayaqlarınızı qorumaq üçün dabanlı və möhkəm ayaqqabı geyinin.

Bacalara diqqət edin (üstünüzə uça bilər).

Çimərliklərdən uzaq durun. Zəlzələdən sonra sunami və seyş dalğaları baş verə bilər.

Zərər görmüş ərazilərdən uzaq olun.

Məktəbdə və ya iş yerindəsinizsə, fövqəladə planı izləyin və məsul şəxsin göstərişlərinə əməl edin.

Təkrar zəlzələlərə (afterşoklara) hazır olun.

Mövzu ilə bağlı ekoloq, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin dosenti İlqar Xəlilov Olaylar.az-a danışıb.

"Azərbaycan ərazisi geosinklinal zonada yerləşir. Bu baxımdan bütün ərazimizdə hər an zəlzələ baş verə bilər".

. O bildirib ki, Azərbaycanda aktiv zəlzələ zonaları Şamaxı -İsmayıllı, Gəncə ətrafı, Qapıcıq hesab olunur.

"Bu ərazilərdə tarixən 9 ballıq zəlzələ qeydə alınmışdır. Hazırda Abşeron yarımadası və Xəzər dənizi də 7-9 bal zəlzələ baş verə biləcək ərazilər hesab olunur. Azərbaycanın digər bölgələrində 5-7 ballıq zəlzələ də müşahidə edilir. Zəlzələlər adətən Günəş aktivliyi və Yerin dərin qatlarına gedən proseslər səbəbindən baş verir".

Ekoloqun sözlərinə görə, zəlzələlərin iqtisadi ziyanı milyard manatdan yüksək olur.

"Zəlzələ nəticəsində dağıntı, uçqun və s. baş verir ki.bu ətraf ekosistemlərə mənfi təsir göstərir. Onun vurduğu ziyanın minimumlaşdırılması üçün görülən qabaqlayıcı tədbirlərə baxmayaraq iqtisadi ziyanı milyard manatdan yüksək olur".

İlqar Xəlilov əlavə edib ki, zəlzələnin tarixini proqnozlaşdırmaq hazırda qeyri-mümkündür.

"Hazırda zəlzələlərin dəqiq hansı tarixdə və hansı vaxtda baş verməsini proqnozlaşdırmaq mümkün deyil. Texnologiyalar zəlzələ ocaqlarını və orada zəlzələ baş vermə təhlükəsini müəyyən edə bilsə də baş vermə tarixini dəqiq müəyyən edə bilmir".

Zəlzələlər təbiətin qaçılmaz hadisələrindən biridir və onların nə zaman baş verəcəyini dəqiq proqnozlaşdırmaq hələ mümkün deyil. Mütəxəssislər bildirirlər ki, belə hallarda soyuqqanlılığı qorumaq, təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmək və rəsmi mənbələrdən məlumat almaq həyati əhəmiyyət daşıyır.

Təbii fəlakətlərə qarşı hazırlıqlı olmaq hər birimizin məsuliyyətidir. Binaların seysmik dayanıqlığı, insanların maarifləndirilməsi və fövqəladə hallara düzgün reaksiya verilməsi potensial riskləri minimuma endirə bilər.

Təbiətin gücünə qarşı qoyacağımız ən böyük silah birlik, hazırlıq və düzgün davranışdır.

Səidə  Ramazanova