Lənkaran tarixindən səhifələr - TARİX

Bəzi əsas tarixi məqamlar və hakimlər barəsində yazılanlara əlavələr

                                                                                                       Hafiz Mirzə

                                                                                               www.hafizmirza.com      

Lənkəran diyarı özü­nün iqtisqdi, mədəni və geostrateji əhəmiyyətinə görə  tarixən həmişə İran və Rusiyanın əsas diqqət mərkəzində olmuşdur. Buna görə də bu  ərazinin başı üzərində bir sıra qondarma tarixlər, hadisələr, plan və qəsdlər for­ma­laşdırmışdır.  Ən azı, bu iki ölkə onu Azərbaycanın bir parçası kimi tanımaq is­tə­məmiş, daim onu öz ərazisinə  qatmağa və ya ona xüsusi status verməyə çalış­mışlar. Xoş­bəxt­lik­dən bütöv Azərbaycan ərazisinin kənarında deyil,  tən ortasında olması bu əra­zi­nin ayrıca və müstəqil bir subyekt kimi tarixi mövcudluğunu və başqalrı tərəfindən ilhaq olunmasını qeyri-mümkün etmişdir. Lən­kə­ran şəhəri çox qədim tarixə olmasa da, bir diyar, mahal və ya rayon olaraq Azərbaycanın çox qədim ya­şayış məskənlərindəndir. Bunu sübut edən 3 min illik tarixə malik Sığın qəb­­ris­tan­lığını göstərmək olar. Ərazidə ən qədim türk tayfaları olmuş muğlar, kas­lar və ya saklar, talış kökənli, hirklər və gellər yanaşı və bir-birinin içində ya­şa­mış­lar. Uzaq tayfaların hücumları onları kadusi tayfa birliyində  birləşdirmiş, sonra isə atəşpərəstlik çox qüdrətli tellərlə tayfaları daha da yaxın­laş­dır­mışdır. İslam isə bu­radakı bütün tayfaların arasındakı fərqlilikləri aradan qaldırmışdır. İslamda millət yox, hümmət anlayışı daha əsasdır. İndi talış və ya türk hesab olunmasına rəğmən, buradakı insanları ayıran, ədavətə aparan heç bir səbəb yoxdur. Bu məsələ topo­nim­lərin adlanmasında da özünü göstərmişdir. Türk və talış toponimləri o qədər yanaşı, bir-birinin için­də­dır ki, bəzən bu adlar mahalın və ya ən xırda ərazinin də kon­kret milli mən­su­biy­yətini dəqiqləşdirməyə mane olur. Sığın qəbristanlıqdakı qəbir daşları və küp qəbirlər  bu yerlərin  təkcə talış yox, həm də qədim türk məs­kən­lərindən biri olduğunu təsdiq edir. Ən qədim qəb­ris­tan­lı­ğın "Sığın" (ruhların sığındığı yer) adlanması, dağ zirvələrinin türk dilində (Qızyurdu, Kömürgöy) olması və eləcə də  onlarca qədim türk toponimi bu yerlərdə milli zəmində heç bir ixtilafın olmadığına və olma­ya­ca­ğı­na işarədir. Ərazidə sonralar talış və türk ad­la­nan xalqların bir-birinin dilini də gö­zəl bilməsi bu xalqların  ən qədim tarixi bir­li­yi­nin ifadəsidir. Cənub bölgəsinin ta­rixi bütövlükdə Lənkəran tarixinin tərkib hissəsi ki­mi qəbul oluna bilər. Lakin 1930-cu ildə  inzibati ərazi vahidlərinin forma­laş­dı­rılması prosesi get­dik­də onun  tərkibindəki  bəzi iri kəndlərin ətrafında  da rayonlar yaradıldı və xə­ri­tədə Masallı, Astraxanbazar (Cəlilabad), Astara, Lerik, Yardımlı, Puş­kin (Bilə­su­var) və Lən­kə­ran rayonları   peyda oldu. Elə  tarixən də bu bölgə Uluf, Daştvənd, Dı­rıq, Zuvand, Əsalim, Sırıq, Piran, Astara-kürabı və Talış mahal­la­rından ibarət olmuşdur. Son­ra­lar əraziyə  dağlara nəzərən bütövlükdə  Talış di­ya­rı da deyilmişdir. Diyarda əsasən Astara(Məhəmmədhüseyn xan), Qı­zıl­ağac(Musa xan) və Lənkəran(Əmir Aqis xan) xanlıqları  hakimlik etmişdir. Bu xan­lıqlar ara­sında gedən rəqabət müharibələrə çevrilmişdir. Qızıağac hakimi Musa xan hər üçünə qalib gəldi və vahid Astara xan­lığını yaratdı. Sonra Seyid Ca­ma­ləddin Qara xan 1749-cu ildə  Lənkəran ha­kimi olarkən paytaxtı Lənkərana kö­çürt­dü. Onun oğlu Mirmustafa xan isə 1786-ci ildə hakimiyyəti öz əlinə alarkən ərazini Talış xanlığı adlandırmağa başladı.  Talış ifa­dəsi konkret bir məkan və bir etnos deyil, tayfa birliklərini ifadə etdiyi, həm də coğrafi xarakter daşıdığı və hər üç hakimliyi qismən əhatə etdiyinə görə  qəbul­edi­lən idi və heç bir tərəfdə qıcıq oyatmırdı. Lakin sonradan  Mirmustafa xan  Azər­bay­can Qacarlar sülaləsinə qarşı açıq mübarizəyə başlayanda bu ad digərlərində arzu­olunmaz çalarlar qazandı. Ona qahmar çıxmağa söz vermiş  Rusiya tərəfindən isə 1914-cü ildə Talış xanlığı tarixin arxivinə göndərildi. Ümumiyyətlə, bu xanlıq və ərazi daha çox Lənkəran adı ilə  məşhurlaşmışdır. Təsadüfi deyil ki, hələ XIV əsrdə Şərqdə məşhur olmuş  Təbib Ramazan özünə  adətən olduğu kimi doğulduğu yerin adına uyğun olaraq Lənkərani  kimi təxəllüsünü götürmüşdür. 1501-ci ildə Şah İsmayıl Xətai bir gecə Lənkəranda Şahsuvar bəyin qonağı olmuşdur. M.F. Axun­dov özünün ən gözəl komediyasının adını da "Sərgüzəşti vəziri xani-Lən­kə­ran" qoymuşdur. Hələ qədim dövrlərdən etibarən ərazinin Lənkəran yaşayış məs­kə­nində bataqlıq hissələri quruduqca və dəniz geriyə çəkildikcə buralarda ətraf yer­lə­rin varlı  torpaq sahibləri olan "lənlər" məskunlaşırdı. Bir versiyaya görə məhz bu səbəbdən  də ərazi tədricən Lənkəran (torpaq sahiblərinin yaşadığı yer) adını almışdır. Lakin buranın müxtəlif siyasi və  etnik maraqlar naminə səhvən Ləngəran (guya Aranın lənglik yaradan yeri), Ləngərkünan ( gəmilərin lövbər salıb dayan­dığı yer) və Lənkon  (qamış evlər) adlandığını ehtimal edənlər də var. Daha az qə­bul olunan versiya "Lankon" adıdır. "Lankon" qamış evlər deməkdir. Amma varlı insanların qamış evlərdə yaşadığı heç inandırıcı gorunmur. Bu adda bir kəndin indi şəhərin "Sərdaxıl" qəbristanlığı ərazisində yerləşdiyi də ehtimal olunur. Artıq burada  stra­teji cəhətdən mühüm bir şəhər salındığını görən Nadir xan  Əfşar 1725-ci ildə  30 hek­tar ərazini qala  divarları ilə əhatəyə aldırır və Lənkəranı qala-şəhərə  çevirir. Na­­dir şahın dövründə ərazinin mərkəzi Qızılağac kəndi, sonra Astara ol­maqla ha­kim­­liklərə bölünmüşdü. Ərazi Şirvan bəylərbəyliyinin mahalı statusunda idi.Şi­razlı İbrahim xan mahal hakimi təyin olunmuşdu. Onun şərabxorluğundan  istifadə edən vergitoplayanı və qaynı Seyid Mir Abbas hakimi oldu. Onun oğlu Se­yid Cama­ləd­din (Qara xan) Nadir şah Əfşara ləzgilərlə döyüşdə xü­su­si xidmət gös­tər­diyi üçün şah ona nəsilliklə ötürülən xan titulu verdi. Qara xanın oğlu Mir­mus­tafa xanın döv­rün­də onu paralel olaraq Ta­lış xanlığı da adlandırırdılar. Amma o müs­təqil ol­ma­dığı, ayrıca xütbə oxut­ma­dığı, pul buraxmadığı və Qacarlar süla­ləsinə tabe olduğu üçün rəsmən Talış xanlığı kimi tanınmırdı. Amma Mir­mus­ta­fa xan nəhayət Qacar sülüləsinə qarşı açıq mü­barizəyə qalxdı və hakimliyin adın Ta­lış xanlığı adlandırdı. Qacar qo­şunları hücum etdikdə xan yaxınları ilə birlikdə Sa­ra adasına sığındı. O, birləşmək və himayəsinə keçmək üçün yenidən Rusiyaya müraciət  elədi. İranla döyüşən rus qoşunları artıq Azərbaycan əra­zi­sin­də idi. Aslandüzdə rus qoşunları Fətəli xana qalib gəlib, irəlilədilər. Beləcə, Lən­kəran qalası 1812-ci il de­kabrın 31-dən 01 yanvara keçən gecə çar Ru­si­yasının qoşunları tərə­findən  sonuncu istehkam olaraq mühasirəyə alındı. Rusların odlu silahı çox idi. Buna görə də qala darmadağın edildi. Bu za­man 17 min dinc əhali, 4 min əsgər həlak oldu. Zaman-zaman ruslar qalanı da­ğı­dır­dılar. Qala hasarları yerlə yeksan edil­dikdən sonra bürc­lə­rinin birinin üstündə əlavə tikili ucaltmaqla onu mayaka, o birini isə tarixən olduğu kimi qazamata çevirdilər. Bu bürc­lər möv­cud zamana kimi qalır. Digər iki bürc və qala divarları tam da­ğı­dıl­mış­dır. Amma yer­li əhali bu ərazini indiyə kimi  "Qala" ad­lan­dırmaqdadır. Məhz Lən­kə­ran qala­sı­nın süqutu 1813-cü ildə Gülüstan mü­qa­vi­lə­sinin imzalanmasına və tarixdə ilk dəfə  olaraq Azərbaycanın iki hissəyə bö­lün­məsinə səbəb oldu.  1814-də xanlıq faktiki ola­raq komendantların ixtiyarına keçdi, tam səlahiyyətsiz duruma düşdü, 1826-cı il­də isə tamam ləğv edildi. Çar haki­miy­yəti illərində ərazi Bakı quber­ni­ya­sı­nın Lən­kəran qəzası adlandı. Onun ba­şında isə pristavlar dururdu. So­vet ha­ki­miy­yəti illə­rində Şəhər XDS olsa da, faktiki ha­kimiyyət  Kommunist Par­ti­ya­sının ray­kom ka­tiblərinin ixtiyarında idi. Müs­tə­qil­lik­dən sonra isə Şəhər İcra ha­ki­miyyəti ya­randı. 1930-cu ilə kimi bölgədə yalnız  Lən­­­kəran tanınsa da, sonra 7 ra­yona bö­lündü.1938-ci ildə bu rayonlaşma ye­kun­laş­dı. Hazırda ərazı Cənub böl­gə­si olaraq, Lən­kəran isə bölgənin qeyri-rəsmi mədəni mər­­kəzi hesab olunur. Bu­rada Şəhər İc­ra Hakimiyyəti Başçısı, kəndlər üzrə onun nü­mayəndəliklər və yerli bələdiyyələr fə­aliyyət göstərir. Lənkəranda aşağıda adları qeyd olunan şəxslər  hakimiyyət başında ol­muş­lar. 

1.Şahsuvar bəy Lənkərani- XV əsr

2.Əmir Sinah bəy Lənkərani - XV əsr

3.Əmir Qubad xan -XV əsr

4.Əmir Həmzə xan( əsasən Astarada)-XVI

5.Əmir Bayandur xan -XVI əsr

6.Saru xan (mərkəz Astara)-XVI

7.Əmir Aqis (Lənkəran hakimi);

8.Əmir Musa xan (Qızılağac, sonra Lənkəran hakimi) -1727-1736;

9.Şirazlı İbrahim xan(Uluf hakimi)-1730-1733 ;

10. Seyid Mirabbas-1733-1735;

11. Seyid Camaləddin (Qaraxan)-1735-51;

12.Zöhrab bəy- 1751-58;

13.Mir Əsgər bəy-1758-60;

14.Mirmustafa xan -1760-61;

15.Seyid Camaləddin(Qaraxan)-1761-86;

16.Mirmustafa xan-1786-1814;

17.Mirhəsən xan-1814-26;

18.Mayor İlyinski--komendant-1814;

19.Pristav Nurulla bəy;

20."Muğan Sovet Respublikası" - Otryadnev- 2-3 ay; 

21.Lənkəran Qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri: Şirəli Axundov-1920-30;

22.Lənkəran Qəza Partiya Komitəsinin katibi Əli Məmmədov 1920-1930;

23.Lənkəran Qəza Partiya Komitəsinin katibi Böyükağa Mirsalayev-1930-37;

24.Raykom katibləri:  Ümid Süleymanov- 1937-1943;

25.Mövsüm Həsənov - 1943;

26.Bağır Bağırlı 1943-47;

27.Ramiz Məmmədov - 1947-49;

28.Xurşid  Məmmədov - 1949-53;

29.M.Allahyarlı - 1953;

30.Adil Əbilov-1953-58;

31.Nəhmət Abdullayev -1958-61;

32.Hidayət Səmədov - 1961-62;

33.Məmməd Rahman oğlu Məmmədov-"Mamedka"-1962-65;

34.Məmməd Babayev-1965-69;

35.İsa Məmmədov- 1969-81-ci il;

36.Dilruba Camalova -1981-88-ci il ;

37.Aqil Rəhimov -1988-1989-cu il;

38.Yaşar Rzayev - 1989-1991-ci il;

39.Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçıları: Mirsəmid Abbasov - 1991-1992-ci il;

40.Hüseynqulu Məmmədov -1992may- 1993 iyun;

41.Ələkram Hümbətov (separatçı,"TMR" lideri) -15 iyun - 23 avqust 1993; 

42.Dilruba Cəbrayıl qızı Camalova - 23 avqust 1993 - may  2000-ci il;

43.Yaşar Höccətulla oğlu Rzayev - may 2000-ci il-aprel 2003-cü il;

44.Zeynal Səfər oğlu Nağdəliyev - aprel 2003-cü il - 24 dekabr 2005-ci il;

44.Süleyman Surxay oğlu Mikayılov - 24 dekabr 2005-ci ildən-04 mart 2010-dək.

45.Tofiq Hüseyn oğlu İbrahimov - 04 mart 2010-cu ildən 14 aprel 2012-ci ilədək;

46.Taleh Azay oğlu Qaraşov- 14 aprel 2012-ci ildən

Lənkəran bələdiyyəsinin sədrləri:

01.Əlinazim Axundov -1999- 2000;

02.Eldar  Hüseynov -2000-ci ildən;

Lənkəranda insanların məşğuliyyəti və rahat, firavan yaşayışı üçün Allah-təala öz kəramətini əsirgəməmişdir. Burada yaşayan insanlar sülhpərvər, səmimi, zəh­mətkeş, istedadlı və qonaqpərvər  olmaları ilə fərqlənmişlər.Tarixən böyük ticarət mərkəzi olması Lənkəranı həm də bir mədəniyyət mərkəzi kimi inkişaf etdirmişdir. Lənkəran şəhərinin 104 adda küçəsi, onlarca məhəlləsi, 2 mikrorayonu var.Əsil lən­kəranlılara  onların qonaqpərvərliyinə, səxavətinə, zadəganlığına və zəh­mət­se­vər­liyinə  görə "Xan Lənkəranlı"  adı  verilmişdir.

Lənkəran bu adı indi də doğrultmaqdadır.