ОЛЖАС СҮЛЕЙМЕНОВТІҢ "АЗ и Я" ЕҢБЕГІНЕ ӘЗЕРБАЙЖАННАН ЖАҢА ПІКІР
Олжас Сүлейменовтің "Аз и Я" кітабы - түркі және славян мәдениеттерінің терең байланыстарын зерттеген маңызды еңбектердің бірі. Осыдан 50 жыл бұрын, 1975 жылы жарық көрген бұл кітапта Сүлейменов "Игорь жасағы туралы жыр" шығармасын талдап, онда ежелгі түркі іздерін және түркі-славян тарихи қарым-қатынастарын зерттейді. Ол орыс тіліндегі кейбір көне сөздер мен тіркестердің түркілік шығу тегін тереңінен дәйекті дәлелдермен халықтар арасында тек қақтығыс емес, сонымен қатар терең мәдени синтез жүргенін көрсетеді. Алайда бұл көзқарас кеңестік дәуірдің ресми тарихи тұжырымдамасына қайшы келгендіктен, кітаптың кең тынысын тұсаулап, тұншықтыра тиып отырды.
Шығарманың негізгі тұжырымдарының бірі - түркі және славян халықтары арасында тарихи тұрғыда қақтығыстан гөрі мәдени өзара ықпалдастық басым болды. Кітаптың атауындағы "Аз" түркілік элементті, ал "Я" славяндық элементті бейнелейді; автор осы екі мәдениеттің ортақ тарихына назар аударады.
Әзербайжан - түркі және славян әлемінің тоғысқан нүктесі
Әзербайжан тарих бойында түркі және славян әлемдерінің мәдени синтез мекендерінің бірі болды. Бұл синтез тек тіл және этникалық байланыстармен шектелмей, сондай-ақ өнер, әдебиет және тарихи қарым-қатынастарда да көрініс тапты.
#Әзербайжан - #АлтынОрда - Мәскеу қарым-қатынастары (XIII-XV ғғ.)
Әзербайжанның түркі-славян байланыстарындағы рөлін түсіну үшін XIII-XV ғасырлардағы қатынастарға назар аудару қажет:
•Әзербайжанның тарихи баспалдақ жетілуімен қалыптасуында, соның ішінде Ширваншахтар мемлекеті, Алтын Орда және Мәскеу князьдігімен сауда, әскери және саяси қарым-қатынастар орнатқан;
•Осы байланыстардың нәтижесінде мәдени және тілдік өзара ықпал қалыптасып, әзербайжан тілі мен әдебиеті славян әлеміне белгілі бір деңгейде енген.
"#ҚорқытАта кітабы" және #славян әлемі
#ОлжасСүлейменов "#АзиЯ" еңбегінде "Игорь жасағы туралы жыр" шығармасының тілдік қабаттарын зерттегені сияқты, "Қорқыт ата кітабы" да түркілердің көрші халықтармен қарым-қатынастарында маңызды дерек көзі.
•"Қорқыт ата кітабы" - тек түркі мәдениетінің ғана емес, мәдениетаралық үдерістердің ажырамас бір бөлігі;
•Бұл эпоста сипатталған кейбір мотивтер славян мифологиясымен ұқсастыққа ие, және бұл өзара ықпалдың тарихи негіздерін тереңірек зерттеу қажет.
Осы тұрғыдан алғанда, Әзербайжанның тарихи тоғысқан нүкте ретіндегі рөлін қайта қарастыру және "Аз и Я" ұсынған идеяларды одан әрі дамыту аса маңызды.
Тілдік байланыстан тыс мәдени синтез
Олжас Сүлейменовтің көзқарасы негізінен лингвистика және этнолингвистикаға сүйенеді. Бірақ әзербайжандық тұрғыдан қарасақ, бұл үдеріс тек тілдік деңгейде ғана емес, құндылықтар жүйесінде, эстетикалық дәстүрлерде және өнерде де көрініс табады.
Низами Гәнжауи және түркі-славян мәдени байланыстары
•Низами Гәнжауидің "Ескендірнама" шығармасы түркі және славян әлемдері арасындағы байланыстарға қатысты қызықты аспектілер ұсынады;
•Бұл шығарма Шығыс пен Батыс (Византия-Славян әлемі) арасында мәдени көпір рөлін атқарды;
•Шығыс славян жылнамаларында Ескендір бейнесі мифтік сипатқа ие, және Низамидің бұл тақырыптағы ықпалы тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Әзербайжан музыкасы және славян әуендерінің синтезі
•Әлемге әйгілі композитор Қара Қараевтың симфониялық шығармаларында және әнші Рәшид Бейбудовтың орындауында түркі және славян музыкасының элементтері үйлескенін байқауға болады.
•Бұл өзара ықпалдастық тек тілде ғана емес, сондай-ақ өнер мен музыкада да терең көрініс тапқан.
"Аз и Я" - Кеңес дәуірінен қазіргі заманға дейінгі жаңа оқылым
Кеңес дәуірінде "Аз и Я" түркілік болмысты айқындайтын және үстем славян дискурсына қарсы тұратын еңбек ретінде қарастырылды. Алайда бүгінгі посткеңестік кеңістікте және Әзербайжанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі ұстанымын ескерсек, бұл шығарманы жаңа контексте бағалауға болады:
•Кеңес дәуірінде "Аз и Я" тарихи әділеттілікті қалпына келтіру ретінде оқылды;
•Бүгінгі таңда бұл еңбек Еуразиялық модельдің жаңа тұжырымдамалық шеңберінде қарастырылуы тиіс.
Түркі әлемінің қазіргі қарқынды интеграциясын одан әрі асқақтату үшін Сүлейменовтің тұжырымдарын ортақ мақсат мүддемізге қалай тиімді қолданамыз?
Осы тұрғыдан алғанда, Әзербайжанның рөлі тек өткеннің бір бөлігі ретінде ғана емес, болашақ бағыт-бағдарымыздың игі үлгі болатын модель ретінде қарастыру ортақ ісіміз.
Түсіндірме:
Олжас Сүлейменов - Әзербайжанның үлкен досы
Әзербайжанның Олжас Сүлейменовке деген құрметі өте биік, оның әділ пікірлері мен өмірлік ұстанымдарын жоғары бағалайды.
Әзербайжан қазақ халқының даңқты ұлының түркі әлемінің бірлігі мен ынтымақтастығын нығайту жолындағы әрбір еңбегі мен берік ұстанымдарына, толағай тындырымды істерін ерекше қадірлейді.
Әзербайжан мен Қазақстан арасындағы мәдени байланыстарды дамытуға қосқан үлесі үшін "Достық", "Даңқ" және "Құрмет" ордендерімен марапатталуы - кездейсоқ жайт емес.
Сүлейменовтің Әзербайжанның 44 күндік Туған жер үшін соғысындағы Жеңісін - түгел түркінің жеңісі деген жігірлі сөзі және жау табанынан тазартылған топырағымызды түлетудегі табанды тірлігімізге тілектестегі -тағлымы терең, тастағы тарихтай әрбір әзербайжандықтың жүрегінде мәңгі сақталады.
Осының бәрі - "Аз и Я" кітабынан басталған жолдың бүгінде жалғасып жатқанын көрсетеді.
Түркі әлемі: терең тарихтан - бір болашаққа
Біз бір даналық сөзді жақсы білеміз: "Егер сенің жолсерігің қазақ болса, жолыңнан адаспайсың."
Бүгінгі біздің мызғымас ұранымыз: "Әзербайжан мен Қазақстан арасын Каспий бөлсе де, су бөле алмайды!"
Қорытынды
Әзербайжанның ұсынатын жаңа тұжырымдары:
1.Әзербайжан - тарихи және географиялық тұрғыдан түркілер мен славяндардың маңызды тоғысқан нүктесі;
2."Аз и Я" - тек лингвистикалық зерттеу ғана емес, сонымен қатар мәдени-философиялық құбылыс;
3.Қазіргі дәуірде бұл еңбек тек өткенге үңілу үшін емес, түркі әлемінің болашақ интеграциясы үшін жаңа модель қалыптастыру мақсатында оқылуы тиіс.
Әкбәр ҚОШАЛЫ,
Халықаралық "Алаш" әдеби сыйлығының лауреаты
НОВЫЙ ВЗГЛЯД ИЗ АЗЕРБАЙДЖАНА НА КНИГУ ОЛЖАСА СУЛЕЙМЕНОВА "АЗ И Я"
Книга Олжаса Сулейменова "Аз и Я" - одно из фундаментальных исследований, посвящённых глубоким связям тюркской и славянской культур. Опубликованная 50 лет назад, в 1975 году, эта работа представляет собой анализ "Слова о полку Игореве", в котором автор раскрывает древние тюркские следы и исторические взаимодействия тюрков и славян. Сулейменов доказывает, что ряд древнерусских слов и выражений имеет тюркское происхождение, показывая, что между этими народами происходил не только военный конфликт, но и культурный синтез. Однако эта точка зрения противоречила официальной советской историографии, из-за чего книга была запрещена.
Одна из ключевых идей работы заключается в том, что между тюрками и славянами на протяжении истории существовало не столько противостояние, сколько культурное взаимодействие и синтез. В названии книги "Аз" символизирует тюркский элемент, а "Я" - славянский, что подчёркивает их общую историческую судьбу.
"Аз и Я" и особенности творчества Олжаса Сулейменова
Профессор, доктор филологических наук Низами Тағысой разделяет творческий путь Сулейменова на три периода и называет его работы 1966-1975 годов (включая "Аз и Я") экспериментальной фазой:
"В этот период Сулейменов не только искал новые формы, но и стремился к широким эпическим обобщениям, жанровому разнообразию, лингвистическим экспериментам. Кроме того, он обращался к своим этническим и историческим корням в поисках ответов на актуальные вопросы современности. Примечательно, что именно в этот период особое место в его творчестве заняла авторская ирония".
Разные исследователи по-разному характеризовали его стиль:
•Л. Мил назвал его "гейзером",
•Л. Аннинский - "парадоксом",
•В. Гусев - "интеллектуальным цирком".
Работы этого периода отличает глубокая архивная основа. По словам учёного В.Турбина:
"Олжас Сулейменов всегда стремился к интеллектуальному расширению горизонтов".
Именно тогда были написаны "Аз и Я" и "Глиняная книга", вызвавшие широкий резонанс в советской среде.
АЗЕРБАЙДЖАН -
ПЕРЕСЕЧЕНИЕ ТЮРКСКОГО И СЛАВЯНСКОГО МИРОВ
Азербайджан исторически являлся пространством, где взаимодействовали тюркская и славянская культуры. Это взаимопроникновение проявлялось не только в языковых и этнических аспектах, но и в сфере искусства, литературы и дипломатических связей.
Азербайджан - Дешт-и-Кыпчак - Москва
(XIII-XV века)
Чтобы глубже понять роль Азербайджана в тюркско-славянских отношениях, важно рассмотреть XIII-XV века:
•Государство Ширваншахов поддерживало торговые, военные и политические связи с Дешт-и-Кыпчаком и Московским княжеством;
•Эти контакты привели к культурному и языковому обмену, причём азербайджанский язык и литература оказали определённое влияние на славянский мир.
"Книга Коркута" и славянский мир
Так же как в "Аз и Я" анализируется лингвистическая структура "Слова о полку Игореве", "Книга Коркута" (или "Китаби Деде Коркут") является ценным источником для изучения тюркских контактов с соседними культурами.
•"Книга Коркута" - не только тюркское наследие, но и памятник межкультурного взаимодействия;
•Некоторые мотивы этой эпопеи перекликаются со славянской мифологией, что требует дальнейших исследований.
"АЗ И Я" В СОВРЕМЕННОМ КОНТЕКСТЕ
В советский период "Аз и Я" воспринималась как работа, подтверждающая тюркское наследие и ставящая под сомнение доминирующий славянский нарратив. Однако в постсоветскую эпоху и в контексте геополитической роли Азербайджана эту книгу можно переосмыслить с новой точки зрения:
•В советское время её читали как работу, восстанавливающую историческую справедливость;
•Сегодня её следует рассматривать как модель евразийской интеграции.
КАК ИДЕИ СУЛЕЙМЕНОВА МОЖНО ИСПОЛЬЗОВАТЬ В СОВРЕМЕННОЙ ТЮРКСКОЙ ИНТЕГРАЦИИ?
С этой точки зрения Азербайджан должен рассматриваться не только как часть прошлого, но и как модель будущего.
Творчество Олжаса Сулейменова -
Часть азербайджанского культурного наследия
Труды Сулейменова представляют собой ценный материал для азербайджанских тюркологов, лингвистов и всех, кто интересуется будущим тюркского мира. Многие его книги переведены на азербайджанский язык. В Азербайджане его воспринимают не только как друга и брата, но и как своего мыслителя, своего интеллектуала. Это не просто уважение к выдающемуся человеку, но и осознание того, что "Аз и Я" способствовала восстановлению исторической правды.
Примечание:
Олжаса Сулейменова в Азербайджане знают, любят и уважают как большого друга нашей страны, общественного деятеля, который всегда выражал свою принципиальную позицию.
Этот великий сын тюркского мира заботится о нашем общем доме, общем очаге - его твёрдая позиция и заслуги в деле укрепления тюркского единства и солидарности заслуживают особого внимания.
Не случайно, что за свой вклад в развитие культурных связей между Азербайджаном и Казахстаном он был награждён орденами "Достлуг" ("Дружба"), "Шохрят" ("Слава") и "Шяряф" ("Честь").
То, что Сулейменов назвал Победу Азербайджана в 44-дневной Отечественной войне великим успехом всего Тюркского мира, а также подчеркнул её историческое значение, - не случайность. Так же, как и его удовлетворение процессами восстановления освобождённых земель.
Все эти не случайные, но закономерные события вместе с другими его заслугами - это не что иное, как продолжение пути, начавшегося с "Аз и Я". Но если говорить шире, то этот путь не ограничивается одной книгой. У нас есть единый Великий Путь - "путь от общего тюркского прошлого к общему тюркскому будущему"!
Кто не может идти, тот становится грузом для пути. В дорогу отправляются с попутчиком.
Как говорил Абай? - "Если твой спутник - казах, ты не собьёшься с пути".
А что говорим мы, чтущие наследие наших предков?
Мы говорим: "Между Азербайджаном и Казахстаном простирается Каспий, но он нас не разделяет"...
ВЫВОДЫ:
НОВЫЕ ТЕЗИСЫ ОТ АЗЕРБАЙДЖАНА
1.Азербайджан - важный перекрёсток тюркского и славянского миров.
2."Аз и Я" - не просто лингвистический труд, а культурно-философский феномен.
3.В современных условиях эта книга должна использоваться не только для изучения прошлого, но и для разработки новой модели тюркской интеграции.
Такой подход позволяет вывести "Аз и Я" за рамки узкого исторического дискурса и рассматривать её как важную основу для евразийской культурной интеграции и стратегии культурной политики.
Акпер Гошалы,
Лауреат Международной литературной премии "Алаш"