ADY-nin fəaliyyətində rəqəmsal həllərin tətbiqi: Keçmişlə innovasiyanı birləşdirən relslər
2025-ci ildə Azərbaycan Dəmir Yolları 145 illik yubileyini qeyd edir. Bu yubiley təkcə texniki nailiyyətlər və infrastruktur uğurları ilə deyil, həm də bir ölkənin tarixinin, mədəniyyətinin və sosial-iqtisadi dəyişiminin simvolu kimi dəyərləndirilə bilər. Dəmir yolu təkcə relslər üzərində hərəkət edən vaqonlar deyil, eyni zamanda keçmişlə gələcək arasında körpü rolunu oynayan, cəmiyyətin nəbzini tutan mühüm bir mexanizmdir. Azərbaycan ədəbiyyatında, kinosunda və musiqisində dəmir yolu tez-tez simvol kimi çıxış edir. Rafiq Babayevin "Qatar" əsəri, Mirzə İbrahimovun "Gələcək gün" romanı və ya sovet dövrü çəkilmiş sənədli filmlərdə dəmir yolu, adətən, irəliləyişin və gələcəyə ümidin metaforası kimi təqdim olunub. Mədəniyyətlə texnologiyanın bu cür kəsişməsi dəmir yollarının cəmiyyətin yalnız maddi deyil, həm də mənəvi infrastrukturunun bir hissəsi olduğunu göstərir.
Hazırda öz innovativ çiçəklənmə dövrünü yaşayan ADY, çox çətin və mürəkkəb inkişaf yolundan keçib. Müasir zamanın müasir tələbləri və inkişafından danışarkən, keçmişə qayıdıb nəzər salmaq da mütləqdir.
Başlanğıc nöqtəsi: Neft və relslər
Azərbaycan dəmir yollarının əsası 1880-ci ildə Bakı-Sabunçu xəttinin çəkilməsi ilə qoyuldu. Bu, texniki baxımdan sadə, amma tarixi baxımdan həlledici bir addım idi. Neftin paytaxtı olan Bakı, sənayeləşmənin sürətlənməsi ilə nəqliyyat infrastrukturuna ehtiyac duyurdu. Rusiya imperiyası tərkibində olan Azərbaycan üçün dəmir yolları həm iqtisadi, həm də strateji əhəmiyyət daşıyırdı.
1883-cü ildə Bakı-Tiflis-Batum xəttinin açılması ilə Xəzər dənizi sahillərindən Qara dənizə qədər uzanan tranzit dəhlizi formalaşdı. Bu, Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxışında həlledici rol oynadı. Neft məhsullarının daşınması, şəhərlərarası əlaqələrin qurulması, kənd təsərrüfatı məhsullarının bazarlara çatdırılması - bütün bunlar dəmir yolu olmadan mümkün olmazdı.
Sovet mərhələsi: İnteqrasiya və modernləşmə
1920-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan edildikdən sonra dəmir yolları dövlətin planlı iqtisadiyyatının ayrılmaz hissəsinə çevrildi. 1926-cı ildə Bakı-Culfa xətti istifadəyə verildi və bu, Azərbaycanın cənub bölgəsini İranla əlaqələndirən mühüm arteriya oldu. 1930-cu illərdə Gəncə, Yevlax və digər sənaye mərkəzlərinə gedən yollar genişləndirildi.
İkinci Dünya Müharibəsi zamanı dəmir yolları hərbi məqsədlər üçün strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Cəbhəyə texnika və əsgər daşınması, sənaye məhsullarının şimala göndərilməsi məhz bu relslər vasitəsilə həyata keçirilirdi. Dəmir yolunun hər stansiyası, hər lokomotivi bu dövrdə cəbhənin bir hissəsi idi.
Sovet dövründə Azərbaycan dəmir yolları mühüm regional mərkəzə çevrildi. 1960-cı illərdə elektrikləşdirmə prosesi başladı. Bütün bunlar ölkə daxilində əhalinin mobilliyini artırdı, iqtisadi əlaqələri gücləndirdi və şəhərləşməni sürətləndirdi.
Müstəqillik dövrü: Böhran və dirçəliş
1991-ci ildə müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan dəmir yolları uzun müddət maliyyə və texniki çətinliklərlə üzləşdi. SSRİ-nin dağılması ilə regional əlaqələr qopdu, infrastruktura qoyulan sərmayələr azaldı. Lakin 2000-ci illərdən etibarən dəmir yollarında yenidənqurma mərhələsi başlandı.
2009-cu ildə "Azərbaycan Dəmir Yolları" Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti yaradıldı. Bu, idarəetmə sisteminin yenilənməsi və beynəlxalq nəqliyyat sistemlərinə inteqrasiya üçün başlanğıc nöqtəsi oldu. Xüsusilə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin açılması (2017) Azərbaycanı Avropa ilə Asiya arasında mühüm tranzit qovşağına çevirdi. Bu layihə təkcə iqtisadi deyil, eyni zamanda geosiyasi baxımdan da əhəmiyyətli idi. Bugünkü Azərbaycan dəmir yolları artıq təkcə daşımalarla kifayətlənmir. O, "Şərq-Qərb" və "Şimal-Cənub" beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin əsas iştirakçısıdır. Zəngəzur dəhlizinin açılması perspektivi isə ölkənin Naxçıvanla birbaşa dəmir yolu əlaqəsini bərpa etməklə yanaşı, bütün region üçün yeni nəqliyyat xəritəsi yarada bilər.
Müasir çağırışlar təkcə coğrafi deyil, həm də texnoloji xarakter daşıyır. "Azərbaycan Dəmir Yolları" artıq rəqəmsallaşma, enerji səmərəliliyi, ətraf mühitin qorunması kimi prioritetləri öz strategiyasına daxil edib. Bakı-Gəncə arasında sürətli qatar layihəsi, yük vaqonlarının GPS sistemi ilə təchiz olunması və avtomatlaşdırılmış idarəetmə texnologiyaları gələcəyə yönəlmiş addımlardır. Bu baxımdan, "Azərbaycan Dəmir Yolları" ASC-nin son illərdəki sosial yönümlü layihələri - stansiya modernizasiyası, sərnişin rahatlığına yönəlmiş xidmətlər və beynəlxalq əməkdaşlıqlar - gələcəyə doğru atılan strateji addımlardır.
Son illər dünyanın nəqliyyat sektorunda şahidi olduğumuz rəqəmsal transformasiya artıq sadəcə texnoloji yenilənmə deyil, iqtisadi inkişafın, sosial rifahın və dövlətlərin strateji iradəsinin göstəricisinə çevrilmişdir. Azərbaycan bu proseslərdən kənarda qalmamış, öz infrastrukturunu, o cümlədən dəmir yollarını rəqəmsal həllərlə gücləndirmək istiqamətində məqsədyönlü və mərhələli islahatlara start vermişdir. "Azərbaycan Dəmir Yolları" QSC-nin həyata keçirdiyi layihələr bu sahədə yalnız sistem yenilənməsi deyil, həm də dövlətin texnoloji suverenliyinə doğru atılmış əhəmiyyətli addımlardır.
Azərbaycan Dəmir Yolları 145 illik tarixə malik olsa da, son 10-15 ildə baş verən rəqəmsallaşma prosesi bu sahəyə yeni nəfəs verib. Əvvəllər yalnız mexaniki sistemlərlə idarə olunan əməliyyatlar bu gün ağıllı idarəetmə, böyük verilənlər, bulud texnologiyaları, IoT (Əşyaların İnterneti) və süni intellekt əsasında qurulmuş rəqəmsal platformalara keçir.
Bu dəyişikliklərin başlıca hədəfi:
Xidmətlərin operativliyini artırmaq,
Təhlükəsizliyi və şəffaflığı maksimum səviyyəyə çatdırmaq,
Sərnişin məmnuniyyətini təmin etmək və
Dəmir yolunun regional rəqabət qabiliyyətini gücləndirməkdir.
2. Texnoloji sistemlər: İnteqrasiya olunmuş yeniliklər
2.1 Elektron bilet sistemləri və istifadəçi interfeysləri
ADY-nin təqdim etdiyi onlayn bilet satış platforması və mobil tətbiq sayəsində artıq sərnişinlər istənilən yerdən və istənilən vaxt qatar bileti ala, yer seçimi edə və dəyişikliklərdən vaxtında xəbərdar ola bilir. Bu sistem pandemiya dövründə də sanitar təhlükəsizlik və sosial məsafə baxımından böyük fayda verdi.
2.2 Yükdaşımada "smart tracking" və sənədlərin rəqəmsallaşması
Yüklərin real vaxt izlənməsi və elektron sənədləşmə sistemi sayəsində həm logistik effektivlik artır, həm də gömrük və sərhəd prosedurlarında sürət əldə olunur. Xüsusilə beynəlxalq marşrutlarda - Bakı-Tbilisi-Qars, Şimal-Cənub və Orta Dəhlizdə bu texnologiyalar zaman itkisinin qarşısını alır.
2.3 SCADA və IoT əsaslı əməliyyat nəzarəti
Ən müasir sistemlərdən biri olan SCADA texnologiyası stansiyalardakı bütün texniki prosesləri izləməyə, nasazlıqları əvvəlcədən müəyyən etməyə və avtomatik müdaxilə imkanına sahibdir. Əşyaların İnterneti (IoT) isə qatar və infrastruktur avadanlıqlarının real vaxt monitorinqini təmin edir.
2.4 Süni intellekt və Big Data ilə preventiv xidmət
Süni intellekt alqoritmləri vaqonların və lokomotivlərin texniki baxış intervalını avtomatik hesablaya və riskli vəziyyətləri qabaqcadan təyin edə bilir. Bu da texniki xidmətlərin optimallaşdırılmasına və qəza ehtimalının azalmasına şərait yaradır.
3. Sosial və iqtisadi faydalar
3.1 İstifadəçi yönümlü xidmət mədəniyyəti
Rəqəmsal sistemlər sayəsində sərnişinlərə daha şəffaf, çevik və rahat xidmət təklif olunur. Bu da ictimai nəqliyyata olan etibarı artırır və əhalinin dəmir yolu nəqliyyatına üstünlük verməsinə səbəb olur.
3.2 Logistika və tranzit gəlirlərində artım
Rəqəmsallaşmış yükdaşımalar tranzit vaxtını və sənədləşməni minimuma endirdiyindən, Azərbaycan ərazisindən keçən yüklərin həcmi artmaqda davam edir. Bu isə ölkə üçün həm iqtisadi fayda, həm də geosiyasi dəyər deməkdir.
3.3 Ekoloji üstünlüklər
Rəqəmsallaşmış əməliyyatlar resursların daha effektiv istifadəsini təmin etdiyindən, enerji sərfiyyatı və kağız israfı azalır. Bundan əlavə, dəmir yolu nəqliyyatı ümumilikdə avtomobil nəqliyyatından daha ekoloji olduğu üçün bu sahədə rəqəmsallaşma yaşıl keçidə dəstək verir.
4. Rəqəmsal inkişafın çətinlikləri və gələcək istiqamətlər
4.1 Texnoloji asılılıq və lokal proqram təminatının ehtiyacı
Əksər sistemlərin xarici şirkətlər tərəfindən hazırlanması uzunmüddətli asılılıq riski yaradır. ADY bu problemi həll etmək üçün yerli IT mütəxəssisləri ilə əməkdaşlığı genişləndirməli, milli proqram təminatı layihələrinə sərmayə yatırmalıdır.
4.2 Kibertəhlükəsizlik və informasiya suverenliyi
Rəqəmsallaşma artdıqca, kibertəhlükələr də paralel şəkildə artır. ADY bu baxımdan məlumatların qorunması və sistemlərin müdafiəsi üçün müasir protokollar və texniki tədbirlər görməlidir.
4.3 İnsan kapitalı: rəqəmsal savadlılıq və ixtisaslaşma
Texnologiyanın sürətli inkişafı yeni bacarıqlara ehtiyac yaradır. Bu səbəbdən ADY mütəmadi olaraq əməkdaşlar üçün təlimlər keçirməli, yeni nəsil rəqəmsal kadrların formalaşdırılmasına investisiya qoymalıdır.
Müəllifin şəxsi baxışı: Rəqəmsallıq sadəcə texnologiya deyil
Mənim üçün dəmir yollarında rəqəmsallaşma təkcə texniki modernləşmə deyil, həm də dövlətin gələcəyə olan inamının və strateji baxışının ifadəsidir. Xüsusilə belə ənənəvi və "ağır" bir sektorda bu tip çevik və qabaqcıl yanaşmalar, məncə, Azərbaycan üçün sadəcə infrastruktur uğuru deyil, mədəniyyət dəyişikliyidir. Bu dəyişikliyin əsasında isə yalnız texnologiya yox, vizyon, idarəetmə və cəmiyyətə xidmət etmək iradəsi dayanır. Texnologiya cəmiyyətin güzgüsüdür. Əgər texnologiya şəffaf, çevik və məqsədyönlü istifadə olunursa, bu, cəmiyyətin və dövlətin də belə olmağa çalışdığını göstərir."
Əgər bu dinamika davam etdirilərsə, biz yaxın illərdə Azərbaycanı yalnız dəhlizlərdə yox, rəqəmsal dəmir yolu idarəetməsində də regional lider kimi görəcəyik.
"Azərbaycan Dəmir Yolları" QSC tərəfindən həyata keçirilən rəqəmsallaşma strategiyası çoxşaxəli və sistemli bir prosesdir. Bu proses təkcə xidmət keyfiyyətini artırmaqla kifayətlənmir, həm də ölkənin iqtisadi suverenliyinə, geosiyasi çəkisinə və texnoloji müstəqilliyinə mühüm töhfələr verir. Əgər bu proses mərhələli və ardıcıl davam etdirilərsə, Azərbaycan nəinki dəmir yolları sahəsində, ümumilikdə rəqəmsal transformasiyada öncül nümunə ölkəyə çevrilə bilər.
Relslərin yaddaşı
Azərbaycan dəmir yolları yalnız bir nəqliyyat sistemi deyil - o, bir ölkənin yaddaşı, zamanı birləşdirən relslərdir. 145 ildə o, neft daşıdı, cəbhəyə əsgər apardı, kəndli ilə şəhəri, keçmişlə gələcəyi birləşdirdi. Bu gün isə o, regionun yeni düzənində həlledici rol oynamağa hazırdır.
Gələcək relslər üzərində qurulmur - gələcək, bu relslərin necə çəkildiyi ilə formalaşır. Azərbaycan bu yolun hər metrlik hissəsində öz izini buraxıb və bundan sonra da qatarlar təkcə yük deyil, həm də ümid daşımağa davam edəcək.
Aysel Oğuz
"Azərbaycan Dəmir Yolları" QSC və Mətbuat Şurasının "Azərbaycan Dəmir Yolları - 145 illik inkişaf yolu" mövzusundakı birgə müsabiqəsinə təqdim olunur"