“Mədəniyyət festivalları görüntü xatirinə keçirilirsə, sənət yox, yalnız səs-küy qalır” – Aydın Xan Əbilov
Mədəniyyət festivalları müasir dövrdə qlobal mədəni mübadilə və ictimai bir araya gəlmənin mühüm platformasına çevrilib. Lakin son illər bu festivalların əsas mahiyyəti - yəni sənəti təşviq etmək və yaradıcılığı nümayiş etdirmək - getdikcə kommersiya maraqlarının arxa planına keçməyə başlayır. Bu da sual doğurur: festivallar sənəti yaşadır, yoxsa onu yalnız turizm vasitəsinə çevirir?
Tarixə nəzər saldıqda görürük ki, mədəniyyət festivalları qədim dövrlərdən bəri cəmiyyətlərdə dini, sosial və estetik birlik yaratmaq məqsədi daşıyıb. Antik Yunanıstandakı teatr festivallarından tutmuş Şərqdəki musiqi və şeir bayramlarına qədər bütün bu tədbirlər insanların öz daxili dünyasını sənət vasitəsilə ifadə etməsinə və cəmiyyətə təqdim etməsinə şərait yaradıb.
Müasir dünyada isə festivalların spektri daha da genişlənib - kino, teatr, musiqi, vizual sənətlər, moda, rəqs, ədəbiyyat və s. Lakin bu zənginlik bəzən məqsədin yayğınlaşmasına da səbəb olur. Festival artıq bir sənət hadisəsi deyil, bəzən sadəcə "şənlik", "əyləncə" və ya "turist cəlbetmə vasitəsi" kimi dəyərləndirilir.
Tərəfsiz yanaşdıqda etiraf etməliyik ki, mədəniyyət və turizm arasında sağlam sinerji mümkündür. Festivallar turist axınını təmin etməklə həm yerli iqtisadiyyata fayda verir, həm də yerli sənətkarların beynəlxalq tanınmasına şərait yaradır. Məsələn, Fransanın Kann Kinofestivalı, İtaliyanın Venesiya Biennalesi, ABŞ-də keçirilən Coachella musiqi festivalı təkcə sənət adamları üçün yox, həm də yerli sahibkarlar, otel biznesi və logistik xidmətlər üçün böyük qazanc imkanları yaradır.
Azərbaycanda da buna bənzər nümunələr var. "Şəki İpək Yolu Festivalı", "Qəbələ Beynəlxalq Musiqi Festivalı", "Fantazia Festivalı", "Mugham Dünyası" və ya "Bakı Caz Festivalı" kimi tədbirlər təkcə sənət nümayəndələrinin toplaşdığı məkanlar deyil, həm də ölkənin imicini yüksəldən mədəni diplomatiya alətləridir. Xarici qonaqlar vasitəsilə Azərbaycanın qədim musiqi ənənələri, milli rəqsləri, ədəbiyyatı və sənət irsi dünyaya tanıdılır. Amma eyni zamanda, bəzi festivallarda sənətin kommersiya qarşısında əriyib getdiyini də müşahidə edirik. Festival sahəsinə daxil olan brendlər, sponsorluqlar, biletlərin qiymətləri və "VIP" kateqoriyalar sənətin demokratikliyini, əlçatanlığını və saf məqsədini gözdən salır. Sənət, bir növ, şouya çevrilir.
Mədəniyyət tənqidçiləri hesab edirlər ki, bəzi festivallar artıq sənətçini yox, auditoriyanı razı salmaq üçün təşkil olunur. Kütlənin zövqünə uyğun, "trendlərə" söykənən proqramlar, instaqramlıq səhnələr, gözqamaşdıran vizuallar və məşhur simaların iştirakı ilə festivallar "instagram-feed"ə yaraşan əyləncəyə dönür. Bu zaman sənətin fəlsəfi dərinliyi, estetik cazibəsi və intellektual yükü arxa plana keçir. Məsələn, bəzi musiqi festivallarında artıq musiqidən çox DJ performansları, sponsorlu kokteyllər və moda nümayişləri ön plana çıxır. Əgər tamaşaçı yalnız musiqiyə deyil, məkanın "görkəminə", "brendlərə" və "özünü göstərməyə" gəlibsə, deməli sənət vasitə kimi istifadə olunur, məqsəd deyil.
Azərbaycanda bu tendensiya hələ geniş yayılmasa da, bəzi festivallarda oxşar istiqamətdə meyillər müşahidə olunur. Bəzən sponsorların diktəsi, kommersiya maraqları və daha çox tamaşaçı toplamaq istəyi tədbirlərin sənət məzmununa təsir edir. Musiqi festivallarında klassik musiqidən çox pop ifalara, rəngarəng səhnə şoularına yer verilir. Əlbəttə, bu da sənətdir, amma "sənət"in özünün müxtəlif qatları var - düşüncəyə səsləyən dərinlik, yoxsa sadəcə əyləncəyə səsləyən forma?
Digər tərəfdən, bəzi festivallar isə məhz yüksək sənət məzmununu qoruyaraq ictimai marağı cəlb edə bilir. Məsələn, "Bakı Beynəlxalq Caz Festivalı" həm yerli, həm də xarici caz ifaçılarını eyni səhnədə birləşdirir. Bu festivalda həm peşəkar ifaçılar, həm də gənc istedadlar çıxış imkanı əldə edir. Belə tədbirlər sənətlə turizmin harmonik və sağlam şəkildə vəhdətini göstərir.
Sənət üçün festival, yoxsa festival üçün sənət?
Əsas məsələ odur ki, festivallar sənətə xidmət etməlidir, əksinə yox. Yəni sənət əsası, festival isə onun təqdimat vasitəsi olmalıdır. Əgər festival yalnız turistlər üçün bir əyləncə vasitəsinə çevrilərsə, sənətin mahiyyəti və missiyası itir. Festivalın ilk məqsədi - mədəniyyətin yaşadılması, sənətçilərin dəstəklənməsi və cəmiyyətin estetik inkişafı - hər zaman qorunmalıdır.
Bu günün çağırışı da məhz budur: necə etməli ki, həm sənət yaşasın, həm də turizm inkişaf etsin?
Mövzu ilə bağlı Yeni Yazarlar və Sənətçilər İctimai Birliyinin sədri, www.kitabxana.net - Mir Cəlal Paşayev adına Milli Virtual-Elektron Kitabxana portalının yaradıcısı, Prezident təqaüdçüsü, yazıçı-kulturoloq Aydın Xan Əbilov Olaylar.az-a danışıb. Yazıçı-kulturoloq bildirib ki, dünya sənaye dövründən estetik və kreativ dəyərlərin ön plana çıxdığı yeni mərhələyə keçib və bu prosesdə Azərbaycan da öz milli mədəniyyətini kreativ sənaye vasitəsilə tanıtmalıdır:
"Dünya artıq yeni bir mərhələyə qədəm qoyub. Bu mərhələdə sənaye məhsulları, zavodlarda istehsal olunan mallar və ya kənd təsərrüfatı məhsulları - əkin-becərmə ilə əldə edilən ərzaq məhsulları artıq əsas müzakirə mövzusu deyil. İndi diqqət yüksək estetik dəyərlərə və informasiya texnologiyalarına - sosial şəbəkələrə, internetə və bu kimi innovativ texnologiyalara yönəlib. Vaxtilə biz "ən yaxşı avtomobil hansıdır?", "ən yaxşı geyim nədir?", "ən keyfiyyətli qida məhsulu hansı brendə aiddir?" suallarını müzakirə edirdik. Amma bu gün söhbət "ən yaxşı film hansıdır?", "ən yaxşı rəssam kimdir və onun hansı əsəri dünyanı heyrətləndirib?", "ən orijinal roman hansıdır?" kimi estetik və mədəni dəyərlərə yönəlib. Eyni zamanda evdə istifadə olunan, lakin estetik və tətbiqi sənət nümunəsi kimi dəyər daşıyan xalçalar, suvenirlər və sairə haqqında düşünürük. Bu baxımdan, kreativ sənaye və mədəni sənaye sahələri sürətlə inkişaf edir. Azərbaycan da bu istiqamətdə müəyyən addımlar atsa da, hələ də bəzən Çində istehsal olunan məhsulları öz milli atributlarımız kimi təqdim edib turistlərə satırıq. Halbuki bura gələn turistlər və mədəniyyətlə maraqlanan insanlar daha çox Azərbaycanın öz dəyərlərini, yerli sənətkarların əlişlərini, unikal məhsullarını görmək və əldə etmək istəyirlər. Bu istiqamətdə yerli sənətkarların, yaradıcı insanların ortaya qoyduğu kreativ məhsulların nümayişi və satışı üçün sərgilərin və festivalların təşkili çox önəmlidir. Bu festivallar müxtəlif sahələri əhatə edə bilər: folklor və xalq tətbiqi sənətinin nümayişi, həm ölkə daxilində, həm xaricdə, həm də internet və sosial şəbəkələr vasitəsilə yayılması məqsədilə həyata keçirilə bilər. Eyni zamanda bu cür tədbirlər geokulturoloji bir silah kimi də istifadə edilə bilər. Qarabağın azad olunmasından sonra öncə Şuşada, sonra Xankəndində müxtəlif festivallar, musiqi tədbirləri və forumlar təşkil etdik. Xarıbülbül musiqi festivalı, Vaqif poeziya günləri bu tədbirlərə nümunədir. Həmçinin, bizdə nar festivalı, limon festivalı, çərki festivalı, alma, ləvəngi, düyü festivalları kimi maraqlı satış-yarmarkalar təşkil olunub. Bu tədbirlərin sayı reallıqda daha da artırılmalıdır. Ümumiyyətlə, xidmət sahəsi və kreativ sənaye dünyanın hər yerində sürətlə inkişaf edir. Artıq insanlar kreativ yaradıcılıqdan gəlir əldə etməyə başlayıblar və başa düşürlər ki, bəlkə bahalı maşını almaq vacib deyil, amma dünyanı heyrətləndirəcək sənət nümunələri yaratmaqla kreativ sənaye inkişaf etdirilə bilər".
Aydın Xan Əbilov qeyd edib ki, mədəniyyət festivalları düzgün təşkil olunmur və iqtisadi gəlir gətirmirsə, onlar zamanla həm marağını, həm də mövcudluğunu itirəcək.
"Bəzən Azərbaycanda keçirilən mədəniyyət festivalları, təəssüf ki, biznes layihəsi yox, sadəcə görüntü xatirinə təşkil olunur. Nəticədə bu tədbirlərə ayrılan milyonlarla vəsait bəzi şəxslər tərəfindən mənimsənilir. Mədəniyyət Nazirliyi və digər qurumlardan həbslər buna sübutdur. Bakı Şəhər Gənclər və İdman İdarəsinin keçmiş rəhbəri də bu səbəbdən həbs olunub. Bəs niyə? Çünki festivallara ayrılan pullar kimlərinsə cibinə axıb. Artıq görüntü naminə keçirilən sərgilər heç kimi maraqlandırmır. Məsələn, Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgi-Yarmarkası keçirilir, amma insanlar ora kitab almağa getmirlər, çünki düzgün təşkil olunmayıb. Sadəcə vitrində sərgi var, amma real satış yoxdur. Nəşriyyatlar da hər dəfə olduğu kimi, bu tədbirlərdən şikayət edirlər. Əlillərin əl işləri və müxtəlif xalq sənətkarlığı nümunələrinin satışını təşkil edən şəxslərin zəhmətini qiymətləndirməliyik, lakin əgər bacarmırıqsa, xaricdən peşəkar menecerlər dəvət olunmalıdır. Bu menecerlər bizə dərs keçsinlər, gənclərimizi öyrətsinlər və gələcəkdə bu sahədə sərgiləri elə təşkil edək ki, bu tədbirlər iştirakçılara və təşkilatçılara gəlir gətirsin. Əgər bir tədbir iqtisadi gəlir gətirmirsə, istər mədəniyyətin ən yüksək səviyyəsində olsun, o, zamanla məhvə məhkum olacaq".
Kulturoloq sonda vurğulayıb ki, əgər mədəniyyət festivalları sənəti yaşatmaq və yaradıcı insanlara real dəstək vermək əvəzinə sadəcə görüntü xatirinə keçirilirsə, onlar cəmiyyətə fayda deyil, formal təsir göstərmiş olur.
"Azərbaycanda beynəlxalq festivallarda uğurlar var - Eurovision, türk musiqi festivalları, kulinariya sahəsindəki nailiyyətlər, son dövrlərdə isə kino sənəti sahəsində qazandığımız uğurlar. Bütün bunlar göstərir ki, bu sahələrə xüsusi diqqət ayrılmalıdır. Azərbaycanda xalq sənətkarlığı ilə bağlı dövlət qurumu yaradıldı, lakin təəssüf ki, bu qurumun bəzi rəhbərləri yeyinti və mənimsəmə ilə məşğul olduqları üçün həbs olundular. Qarabağda və digər rayonlarda xalq sənətinin inkişafı ilə bağlı müəssisələr yaradıldı. Bəs haradadır o məhsullar? Niyə festivallarda bu məhsullar nümayiş olunmur?
Kino sənəti ilə bağlı kino akademiyası və agentlik yaradıldı. Mədəniyyət Nazirliyi bu sahəyə dəstək verdiyini desə də, hələ İran kimi kino sənətində nüfuz qazana bilməmişik. Festivallar təşkil olunur, lakin bu festivallar sadəcə görüntü üçündür, əslində sənət nümunələrinin yaradılması və yayılması kimi funksiyanı yerinə yetirmir. Mədəniyyət festivalları sənətin inkişafına, onun ictimai, mədəni və sosial təsirinə, kreativ biznesin qurulmasına xidmət etməlidir. Eyni zamanda bu sahədə çalışan yaradıcı insanların gəlir əldə etməsi, ailələrini dolandırması və bu yolla dövlət büdcəsinə əlavə yükün azalması hədəf götürülməlidir. Əks halda, bu tədbirlər sadəcə "festival" olaraq qalacaq və heç bir real nəticə verməyəcək".
Festivallar nə təkcə kommersiya vasitəsidir, nə də yalnız sənət bayramıdır. Bu tədbirlər həm iqtisadi, həm sosial, həm də estetik missiya daşıyır. Amma bu balansın pozulmaması üçün həm təşkilatçılar, həm sənətçilər, həm də dövlət qurumları məsuliyyət daşıyır. Əgər festival kommersiya ilə sənət arasında düzgün tarazlığı qura bilirsə, o zaman həm yerli mədəniyyət tanıdılır, həm də milli brend formalaşır. Əks halda, festival yalnız səs-küy, şənlik və gəlir mənbəyinə çevrilər, sənət isə arxa planda itib-batar.
Səidə Ramazanova