“Aşıq sənəti keçmişlə gələcək arasında bir körpüdür” – musiqişünas Aytən Oqtayqızı

Aşıq sənəti əsrlər boyu  Azərbaycan mədəniyyətinin ruhunu daşıyan, həm sözün, həm də musiqinin birləşdiyi möhtəşəm sənət formasıdır. Bu sənət özündə dastançılıq, şeir, saz və xalq hikmətini birləşdirən canlı mədəni irs nümunəsidir. Lakin zaman dəyişir, dövr dəyişir, zövqlər dəyişir. İndi yeni nəsil özünü daha çox ritmik, texnoloji səslərlə ifadə etməyə meyllidir. Bəs belə bir məqamda  sual yaranır: Aşıq sənətinin müasir musiqidə yeri varmı? Yoxsa bu sənət yalnız folklor arxivlərinə qapanaraq unudulmağa məhkumdur?

Azərbaycan tarixində aşıqlar yalnız musiqiçi yox, həm də xalqın vicdanı, dili, yaddaşı olmuşlar. Dədə Qorqudun hekayətlərindən tutmuş Aşıq Ələsgər, Aşıq Alı, Aşıq Şəmşir kimi sənətkarlaradək bu sənət həm şifahi tarix, həm də mənəvi miras rolunu oynamışdır. Aşıq havaları, qoşmalar, gəraylılar təkcə bədii zövqü oxşamaq üçün yox, həm də nəsihət, tərbiyə və birlik ruhu aşılamaq üçün ifa olunurdu. Aşıq həm musiqiçi, həm də müəllim idi - sazıyla elin içində dolaşan canlı universitet.

Gəlin reallığı etiraf edək: bu günün gəncliyi daha çox pop, R&B, rap və elektron musiqiyə üstünlük verir. Sazın səsi, klassik aşıq havalarının ritmi onların gündəlik "playlist"lərinə düşmür. Aşıq sənəti onlar üçün ya "nənələrin musiqisi", ya da folklor dərslərində keçilən bir tarixi fakt kimi qalır. Lakin bu vəziyyət ümidsizlik yaratmamalıdır. Mədəniyyət daim dəyişən, təkamülə uğrayan bir anlayışdır. Əgər aşıq sənəti yeni musiqi formaları ilə təmasda ola bilərsə, bu o deməkdir ki, onun yaşamaq, hətta inkişaf etmək şansı var. Son illər TikTok, YouTube və Spotify kimi platformalarda aşıq havalarının "remix" versiyalarına rast gəlmək olur. Ənənəvi "Yanıq Kərəmi" havası elektron beat-lərlə sintez olunur, "Sarıtel" isə rap altyapısı ilə oxunur. Bəziləri bunu sənətin yenilənməsi və gənclərə çatdırılması kimi qiymətləndirir, digərləri isə bu yanaşmanı aşıq sənətinin mahiyyətini təhrif etmək kimi qəbul edir. Burada əsas sual budur: remix sənəti yaşadır, yoxsa onu məhv edir?

Əslində bu məsələdə qəti qadağadan daha çox ölçü, balans və niyyət vacibdir. Əgər remix sənətin ruhuna sadiq qalırsa, onun poetikasını və melodiyasını qoruyursa, bu zaman onu pozitiv yenilənmə kimi qəbul etmək olar. Lakin yalnız viral video məqsədi ilə hazırlanan, məzmunu yox sayan və forma üzərində oyun quran remixlər isə daha çox "səs-küylü unudulma" gətirə bilər.

Aşıq sənəti sadəcə musiqi deyil, milli kimliyimizin bir parçasıdır. O, bizi digər xalqlardan fərqləndirən, iç dünyamızı ifadə edən bir vasitədir. Bu sənətin zəifləməsi - istər tədrisdə, istər televiziyada, istərsə də gündəlik həyatımızda - milli yaddaşın bir hissəsinin susması deməkdir. Bir xalqın musiqisi susursa, onun qəlbi də asta-asta lal olur. Mədəniyyətin daşıyıcısı olan bu sənət həm də bizim "musiqili tariximizdir".

Bəs gənclər bu sənətə necə baxır?

Aparılan sorğular və müşahidələr göstərir ki, bəzi gənclər aşıq musiqisinə maraq göstərsə də, onu "darıxdırıcı" və ya "geridəqalmış" kimi qiymətləndirir. Bu isə daha çox təqdimat problemindən irəli gəlir. Əgər sənət doğru təqdim olunarsa - maraqlı formatda, interaktiv şəkildə, vizual cəlbediciliklə - gənclər bu musiqidə həm hiss, həm tarix, həm də ritm tapa bilərlər. Sadəcə onlara musiqini "göstərmək" yox, onu "hiss etdirmək" lazımdır.

Dünyada bir çox xalqlar öz musiqi mirasını müasir formada təqdim etməyə nail olublar. Məsələn, Monqolustanda  "throat singing" texnikası ilə heavy metal sintez olunub, Skandinaviya ölkələrində folklor elektron musiqi ilə birləşdirilərək dünya səviyyəsində uğurlar əldə edilib. Azərbaycanda da aşıq sənəti bu cür müasir janrlarla sintez olunaraq "Neo-aşıq", "Urban-aşıq" və ya "Etno-pop" kimi yeni istiqamətlərə çevrilə bilər. Bunun üçün həm istedadlı musiqiçilər, həm də cəsarətli prodüserlər lazımdır.

Mövzu ilə bağlı musiqişünas, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Aytən Oqtayqızı Olaylar.az-a danışıb. Musiqişünas bildirib ki, aşıq sənəti müasir dövrdə milli-mənəvi dəyər kimi qorunur, lakin yeni nəslin marağının azalmasına baxmayaraq festivallar və sosial platformalar sayəsində yenidən canlanır:

"Əslində bu mövzu müasir Azərbaycan musiqi sənətinin, ənənəvi musiqi formalarının müasir dövrdə necə formalaşdığını və inkişaf etdiyini göstərmək baxımından olduqca aktualdır. Aşıq sənəti UNESCO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irs kimi tanınıb, rəsmi səviyyədə qorunur və təbliğ olunur. Bu sənət forması bu gün də el şənliklərində, folklor festivallarında, milli bayramlarda və rəsmi tədbirlərdə öz yerini qoruyub saxlayır. Aşıq sənəti Azərbaycan mədəniyyətinin əsrlərdir yaşayan, sözlə musiqinin və folklorun vəhdətini yaradan nadir sənət sahəsidir. Əvvəllər xalqın bilgi və əyləncə mənbəyi olan bu sənət, bu gün daha çox milli-mənəvi dəyər kimi qəbul olunur və qorunur. Xalq musiqisi və muğam ilə yanaşı, aşıq sənətinin rolu da dövrümüzdə daha çox qiymətləndirilir. Bununla belə, yeni nəslin bu sənətə marağının azaldığı müşahidə olunur. Buna baxmayaraq, festivallar, dövlət dəstəyi ilə həyata keçirilən layihələr və sosial platformalarda parlayan istisna nümunələr sayəsində bu sənət yenidən gündəmə gəlir".

Aytən Oqtayqızının sözlərinə görə, aşıq sənəti müasir musiqi ilə sintez olunaraq gənclərə daha yaxınlaşsa da, bu prosesdə sənətin orijinallığını qorumaq üçün balanslı və ehtiyatlı yanaşma vacibdir.

"Aşıq sənəti müəyyən mənada inkişaf edib. Ənənəvi aşıq havaları və dastanlar klassik formalarını qorusa da, bəzi ifaçılar bu musiqini caz, elektron və pop musiqi ilə sintez edərək müasir formatlara salıblar. Yəni sənət tam şəkildə müasirləşməsə də, müasir texnologiyalarla təqdim olunaraq yeni auditoriyalara açılıb. Burada əsas məsələ sintez prosesinin aşırıya varmamasıdır. Bu yanaşma çox ehtiyatla aparılmalıdır ki, sənətin orijinallığı və ruhu itirilməsin. Belə sintez yanaşmalar həm tanıtım, həm də potensial deformasiya riski daşıyır. Əgər remixlər sənətin ruhunu qoruyaraq təqdim olunursa, bu, onu gənc nəsil üçün daha əlçatan və cəlbedici edir. Lakin bəzi hallarda aşıq havalarının əsas məzmunu və dəyəri arxa plana çəkilərək yalnız ritm və effektlərə yönəlik remikslər sənətin mahiyyətini zədələyə və onun dəyərini azalda bilər. Yəni bu tendensiyanın həm müsbət, həm də mənfi tərəfləri var - burada balans, yəni "qızıl mərkəz" qorunmalıdır.

Bu maraq bir qədər nostalji hisslər, keçmişə qayıdış meyli ilə əlaqələndirilə bilər. Gənclər keçmişə maraq göstərdikcə, eyni zamanda fərqli və qeyri-adi səslər, üslublar axtarırlar. Aşıq havalarının melodikası, emosional dərinliyi və qeyri-adi ritmləri bu marağı oyadan əsas faktorlar sırasındadır. Əgər bu maraq doğru istiqamətlə idarə olunarsa, "etno-pop", "neo-aşıq" və ya "urban-aşıq" kimi yeni musiqi janrlarının yaranmasına səbəb ola bilər. Bu tendensiyanın davamlılığı isə onun təqdimat və istehsal keyfiyyətindən asılı olacaq".

Musiqişünas vurğulayıb ki, aşıq sənətinin yaşaması və inkişafı onun həm ənənələrini qorumaqla, həm də müasir dövrə uyğun şəkildə təqdim olunmasından asılıdır.

"Aşıq sənətinin davamlı yaşaması və inkişaf etməsi üçün bəzi əsas istiqamətlər mövcuddur:

Təhsil və tədqiqat - Musiqi məktəblərində və universitetlərdə aşıq sənəti müasir metodlarla öyrədilməli, yeni ifaçılar yetişdirilməlidir.

Rəqəmsal arxivləşdirmə - Klassik ifaların yüksək keyfiyyətlə rəqəmsallaşdırılması və geniş ictimaiyyət üçün əlçatan hala gətirilməsi vacibdir.

Müasir musiqi ilə inteqrasiya - Aşıq musiqisi müxtəlif müasir musiqi janrları ilə sintez edilərək yeni layihələrə daxil edilməlidir.

Sosial platformalarda aktivlik - TikTok, YouTube və digər rəqəmsal platformalarda maraqlı və peşəkar kontentlə aşıq sənəti tanıdılmalıdır.

Dövlət dəstəyi - Layihələr, müsabiqələr və festivallar vasitəsilə bu sənət sahəsinə maddi və ideoloji dəstək artırılmalıdır.

Nəticə etibarilə, aşıq sənəti keçmişlə gələcək arasında bir körpüdür. Onun yaşaması yalnız onu muzey eksponatına çevirməklə deyil, ona həyat verməklə mümkündür. Bu sənət gənc nəsillərin gündəlik həyatına inteqrasiya olunmalı, onlara sevdirilməlidir. Əgər bu sənət öz mahiyyətini qoruyaraq müasir dövrün ritmlərinə uyğunlaşa bilsə, onda nəinki unudulmaz, əksinə, yeni dövrün ruhunu ifadə edən bir mədəni gücə çevrilə bilər".

Aşıq sənəti nə qədər qədimdirsə, bir o qədər də gələcəyə yönəlməyə qadirdir. Onu yaşadanlar yalnız keçmişə bağlı qalanlar deyil, gələcəyin musiqisini formalaşdıranlardır. Əgər bu sənət yeni dövrün ruhunu daşıyacaq formada təqdim olunarsa, təkcə unudulmaz olmayacaq, eyni zamanda yenidən doğulacaq. Gələcəyin aşığı bəlkə də sazı əlində yox, qulaqlığında daşıyacaq. Amma içindəki söz, səs və ruh - hələ də bizim olacaq.

Səidə Ramazanova