Füzuliylə Səməd Vurğunu nə birləşdirirdi?
Füzulinin şeir formaları, bədii təsvir vasitələri rəngarəng və qüvvətlidir. Məhz bu səbəbdən də Cəfər Cabbarlı demişkən, əsrlər sboyunca “Füzuliyanə” qəzəllər yazmaq şairlərin ideyası olmuşdur.
.jpg)
Füzulinin şeir formaları, bədii təsvir vasitələri rəngarəng və qüvvətlidir. Məhz bu səbəbdən də Cəfər Cabbarlı demişkən, əsrlər sboyunca "Füzuliyanə" qəzəllər yazmaq şairlərin ideyası olmuşdur.
Nümunə üçün XIX əsrin ilk realistlərindən - ictimai satiranın qüdrətli nümunələrini yartmış Qasım bəy Zakir irsinə nəzər salaq.
Məlumdur ki, klassik poeziyada, xüssilə, lirik poeziyada böyük klassiklər şerin təsir gücünü, onun bədiiliyini artırmaq üçün təzad və mübaliğələrdən geniş istifadə etmişdir. Təzad və mübaliğənin ən yüksək klassik nümunələrini Füzulinin sənətində görə bilərik . "Qəlb şairi" öz lirik qəhrəmanının hissiyyat aləmini məhz bu bədii üsullardan istifadə edərək açırdı. Q.Zakir də bu ənənəni böyük sələfi Füzulidən öyrənmiş və öz yaradıcılığında bunlardan istifadə etmişdir.
Füzulidə olduğu kimi, onun da şeirlərində təzad həmişə iki zidd məfhumun qarşılaşdırılması ilə yaradılır:
Bəxtəvər başına sənin, ey rəqib,
Xeyir sənə qismət oldu, şər mana!
Əyyami-xəzanə dönüb baharım,
Kəsilməz sübhədək naləbü zarım.
Zakirin tərkibbəndlərində də Füzuli şeirinin ruhu hakimdir. O, bəzi tərkibbəndlərini Füzuliyə nəzirə olaraq yazmışdır. Onun çar hakimiyyətləri əleyhinə yazdığı tərkibbəndlərindən birində rast gəldiyimiz:
Divan demə hərgiz buna kim, afəti-qandır,
Mən söyləmədim, nola ki, məşhuri cahandır - deyimi, Füzulinin məşhur:
Can vermə qəmi-eşqə ki, eşq afəti-candır,
Eşq afəti can olduğu məşhuri cahandır - beytinə nəzirədir. Bu misraları istənilən qədər artırmaq olar.
Eyni müqayisələri, bəlkə də, daha geniş miqyasda S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir və başqa klassiklərin Füzuliyə münasibətində də aydın müşahidə edirik və həmin faktlar ədəbiyyatşünaslıqda müəyyən dərəcədə işıqlandırılmışdır.
Tarixi inkişaf prosesi baxımından novatorluq problemini yeni məzmundan kənarda təsəvvür etmək mümkün olmadığı kimi, yeni formasız da təsəvvür etmək olmaz. Bütün plagiat ədəbiyyatın zərərli və təsirsizliyi onunla bağlıdır ki, burada nə məzmun, nə də forma yeniliyi var idi. Eyni mətləbin müxtgəlif qəliblərdə təkrarı bədii zövqə qida verə bilməz. Bu da var ki, iqtisadi-ictimai zəmin də təqlidçiliyə və mədhiyyəçiliyə şərait yaradır.
Novatorluq ayrı-ayrı sənətkarların səyi və axtarışları ilə yaranır. Buna görə hər hansı konkret tarixi şəraitdə bədii yenilikdən bəhs etmək zəruri olduğu kimi , ayrı-ayrı sənətkarların fərdi novatorluğundan, yaradıcılıq təşəbbüskarlığından da bəhs etmək bir o qədər zəruridir. Yeni söz demək istəyən hər bir sənətkar cəsarətli axtarışlar yolu ilə gedir, ədəbi vərdişlərin təsirlərinə müqavimət göstərir. Bununla belə, klassik, qabaqcıl ənənələrdə yerli-yerində istifadə olunur. Deyilənlərin ən parlaq bədii həllini biz xalq şairi Səməd Vurğunun poeziyasında görürük. S.Vurğunun Füzuli poeziyasına münasibətinin bəzi mühüm faktlarına nəzr yetirmək bu baxımdan faydalıdır.
Milli poeziyamızın iki müxtəlif dövrünün ən görkəmli nümayəndəsi olan Füzuli və S.Vurğunun sənət və sənətkar haqqında ümumi, ənənəvi fikirlərindən bəhs etmək, onların bəzi oxşar yaradıcılıq məziyyətlərini meydana çıxarmaq vacibdir.
Nə Füzulini, nə də S.Vurğunu sənət aləminə gətirən amil sadəcə həvəs olmamışdır. Bədii ədəbiyyatın içtimai-siyasi mahiyyətini, estetik əhəmiyyətini gənc yaşlarından çox gözəl dərk edən hər iki sənətkarı bədii yaradıcılığa sövq edən səbəb məhz sələfilərinin adına layiq böyük ədəbiyyat, əbədi yaşaya biləcək sənət yaratmaq eşqi olub. Sənət aləmini əbədiyyət bağcasına bənzədən Füzuli qəsidələrinin müqəddimsəində yazı: "Məsləhət gördüm ki, mən də bu bağşada bir ağac əkim ki, onun kölgəsində əbədi olaraq yaşayım".
Eyni məqsədi S.Vurğun "Sözün şöhrəti" şeirində belə ifadə eləyir:
Yaz ey Vurğun ki, hər şeirin, sözün bir yadigar olsun,
Mən ölsəm də, vətən eşqim vətən mülkündə var olsun.
"Andım" şeirində isə "Gülsəm, güləcəyəm əbədiyyətlə, sazım gəldi-gedər çalmayacaqdır" demişdir.
Əbədi ömrə malik sənət abidəsi yaratmaq fitri istedaddan başqa, bir sıra mühüm şərtlərin həllini də tələb edir. Ədəbiyyat bağçasında yaşamağa haqqı olan sənət həm də məfkurə silahı olmalı, cəmiyyətin ideallarını əks etdirməli, xalqın mənafeyinə xidmət eləməlidir.
Fəqr imiş, fəqr Füzuli, şərəfi-əhli-vücud
Özünə eyləmə həmdəm füqəradan qeyri.
Misraları ilə insanlıq və sənət məsələsini mütərəqqi cəbhədən həll edən, özünü füqəra sinfinin şairi elan edən Füzuli bütün yaradıcılığı boyu bu düzgün prinsipə riayyət eləmiş, dövründə baş verən bütün ictimai-siyasi hadisələri məhz insanlığın mənafeyi baxımından qələmə almışdır.
S.Vurğun da sənət aləminə məhz milyardların şairi kimi gəldiyini yaradıcılığının əvvələrində yazdığı "Raport" şeirində təntənə ilə bildirmişdir:
Mən
nəfəsləri benzin
və kükürd qoxulu
milyonların şairiyəm
Həqiqi sənətkar xalqın kədər və ya sevincinə şərik olmalıdır. Füzuli şərəfli kütləni əsarətdə saxlayan sultanlara, şahlara öz dərin nifrət və qəzəbini dəfələrlə bildirmişdir. Füzuli hökmdarları, tacirləri, zahidləri, əyanları, bir sözlə, dövrünün büün tüfeyli təbəqəsini - şərəfsizləri kəskin surətdə tənqid etmişdir.
Ey Füzuli, odlara yansın büsati-səltənət.
Eydir ondan, həq bilir, bir güşeyi-gülxan mana.
O, təkcə lirik qəzəllərində, qitə və rübailərində, poemalarında deyil, alleqorik əsərlərində də dövrünün ictimai münasibətlərini, haqsızlıqlarını qabarıq şəkildə ifadə etmişdir. "Söhbətül-əsmar" əsərində oxuyuruq:
Dünya işinin mədarı yoxdur.
Heç kimsəyə etibarı yoxdur.
Eylər birisini sahibi-tac,
Ol birisini eylər ona möhtac.
Bildiyimiz kimi Füzuli kədərinin özü ictimai kədərdi, "dünya işinə" etirazdır. "Füzuli aləmi-insaniyyətdə bütün qəmzadələrin və möhnətkeşlərin yüklərini götürmək üçün xəlq olunub" (F.Köçərli). Bu həqiqəti S.Vurğun "Azad ilham" şeirində bədii şəklidə əks eləmişdir:
Füzuli doymadı göz yaşlarından,
Açdı qapısını səhər yellərin.
İncidi ən yaxın sirdaşlarından
Ağlayıb, aglatdı bizim elləri
Ağarmış saçında, saqqalında qış...
Asiman dolandı şikayətindən.
Sələfinin yaradıcılığındakı ictimai məzmunu, məfkurə mütərəqqiliyini mənimsəyən S.Vurğun bu keyfiyyətləri sovet ədəbiyyatının tələbləri ilə ustalıqla uzlaşdıraraq söz hökmdarı səviyyəsinə yüksələ bilmişdir. Təbii ki, sovet dövrünün qayda-qanunlarının mürtəceliyi şairin yaradıcılıq imkanlarını kısıtlamışdır. Lakin bütün vəchlə 1937-ci ildə "Azərbaycan" şeirini yazaraq xalqına, millətinə bağlılığını bəyan etmişdir. Səməd Vurğunun dövrün eybəcərliyini dolğun ifadə eləməməyini yaşam talonu kimi qiymətləndirmək olar. Bu baxımdan Füzuli ilə S.Vurğunun ictimai məzmunlu şeirlərində fərqlilik ortaya çıxır. Necə deyərlər, əgər Füzuli feodal-patriarxal cəmiyyətin boyunduruğu altında inləyən xalqın kədərinə şərik olurdusa, S.Vurğun sosializm cəmiyyətinidə yaşayan xalqın sevincinə, bəxtiyarlığına şərik olurdu.
Qanuna uyğun haldır ki, S.Vurğun da azadlıq və səadət uğrunda mübarizədə poeziyanın rolunu yüksək qiymətləndirərkən məhz sələfi Füzuli kimi onu silahlı orduya bənzətmişdir:
Dünya şairləri döyüşə gəlsin.
Hər söz də cəbhədə qəhrəman olsun.
Şairlər ordusu səf-səf dayasın,
Yoldaş Mayakoviski komandan olsun.
Füzulinin "padşahi-mülk" qitəsində "hər sözüm bir pəhləvandır" ifadəsi, S.Vurğunun bu bənddəki "hər söz də cəbhədə qəhrəman olsun" ifadəsi ilə, göründüyü kimi, eyniyyət təşkil edir. Bu eynilik söz sənətinə hər iki şairimizin ənənəvi, yüksək münasibətindən doğur.
Həqiqi mütərəqqi sənətin canı olan humanizim, insana məhəbbət Füzuli və S.Vurğun yaradıcılığının da ən əsas məziyyətlərindən biridir. Bədii ədəbiyyatın əsas predmeti olan insan Füzuli və S.Vurğun sənətinin də əsas predmetidir. Hər iki sənətkarımız insanın qüdrətindən, yüksəkliyindən dəfələrlə bəhs etmiş, insanı "təbiətin şah əsəri" adlandırmışdır. Füzuli qəsidələrinin müqəddiməsində yazmışdır: "Aləm sədəfində insandan qiymətli bir gövhər görmədim".
Füzuli insanı təkcə zahiri görünüşünə görə deyil, əməlinə, işinə görə ən qiymətli gövhər hesab etmiş, onun mənəvi gözəlliklərini zahiri gözəllikləri ilə vəhdətdə tərənnüm etmişdir:
Ləblərin tək, ləlü ləfzin tək düri-şəhbar yox
Ləlü gövhər çox, ləbin tək ləli-gövhərbar yox.
Səndən etməm dad: "cövrün var, lütvün yox" deyib,
Məsti-zövqi-şövqinəm, birdir yanımda var, yox.
Eyni zamanda, o, insanın ləyaqətini, şərəfini alçaldan, azadlığına buxov vuran cəmiyyəti həqiqi insanpərvər şair kimi kəskinliklə tənqid edir.
Töküldükcə qanımı oxun, ol asitan içər,
Bir yerdəyəm əsir ki, torpağı qan içər
"Şairin eşqi" məqaləsində "şer humanizimdir" deyən S.Vurğun sənətinin döyünən ürəyi insanpərvərlikdir. İnsan şairin nəzərində "dünyanın əşrəfi", "tarixin günəşi", "təbiətin bəzəyidir".
Humanizm, insanpərvərlik Füzuli, S.Vurğun yaradıcılığının milli məhdudiyyət çərçivəsindən xilas etmiş, beynəlmiləl həyatın geniş üfüqlərinə çıxarmışdır. Humanizimlə yoğrulmuş hər iki sənət bu gün də öz ictimai-siyasi kəsrini saxlamışdır. Çünki insanlar hələ dünya miqyasında azadlıqvə xoşbəxtlik əldə etmişdir. Çünki insanın müəyyən hissəsini istismar edən müharibələr törədərək ailələr dağıdan imperializm - "padşahi mülklər" hələ düna səhnəsindən tamamilə silinməmişdir. "İmperializm əsarətdir" (S.Vurğun). İmperializm insan hüququnu tapdalayan qara qüvvələrdir. "İnsanı sevməyi bacaran bir şair insanlıq hüquqlarını tapdalayan qara qüvvələrə nifrət etməyə bilməz. Buna görə də şeir pərisi bütün haqsızlığa, dəhşət və faciələr törədən qüvvələrə qarşı amansız və barışmazdır". Belə humanist mahiyyətə malik olan Füzuli və S.Vuğun sənəti bu gün də dünyanın mütərəqqi söz ordusunun sıralarında insan azadlığının düşmənlərinəı qarşı fəal mübarizə aparır:
Padşahi-mülk dinarü dirəm rüşvət verib,
Fəthi-kişvər qılmağa eylər mühəyya ləşkəri.
Yüz fəsadü fitnə təhrikilə bir kişvər alır,
Ol dəxi asari-əmnü istiqamətdən bəri
Göstərən saətdə dövrani-fələk bir inqilab,
Həm özü fani olur, həm ləşkəri, həm kişvəri.
və ya;
Zülm ilə ağçalar alıb, zalim,
Eylər ənam xəlqə minnət ilə.
Bilməz onu kim, etdiyi zülmə.
Görəcəkdir cəza məzəllət ilə (M.Füzuli)
Dəyişir dünyanın köhnə mənası,
Bir yeni aləmi o, nişan verir...
Xəstədir "ağalar, qullar dünyası",
Qızıl çarpayılar üstdə can verir.
Yox-yox. O ölməmiş, hələ canı var,
Həyatla çarpışır ölüm üz-üzə
Ağır yaralanmış o qart canavar,
Qəzəblə sıçrayır hey üstümüzə
Bir qadın kimi də nazlanır gah-gah,
Özünü sevdiri gülümsəyərək,
Sadəlövh, sadə qəlb insanları, ah,
Gizli zəhərləyir, fahişələr tək... (S.Vurğun)
Füzuli və S.Vurğun sənətinin çarpan ürəyi olan insan, hər şeydən əvvəl, sevən insandır. Məhəbbət insanın insanlığına dəlalət edən əsas mənəvi keyfiyyətdir. Bu əsas insani keyfiyyətə - məhəbbətə Füzulinin münasibəti qoca dünyaya çoxdan bəllidir. Füzuli özü aşiq şairdir, aşiq filosofdur:
Məndə, Füzuli, istəmə əşari-mədhü zəmm,
Mən aşiqəm, həmişə sözüm aşiqanədir.
Füzulinin dilində işlənən aşiq sözü insan sözünün sinonimidir. Şairə görə, əsil insan aşiq insandır. Dahi şair öz yaadıcılığı ilə sübut etmişdir ki, dərin məhəbbətlə sevən insan məhz nəcib, fədakar, sadiq, xeyirxah insan deməkdir. Şairin "lirik mən"ini, Məcnunu və Leylini xatırlamaq kifayətdir. Bu insanlar nəcibliyin, sədaqətin, fəakarlığın, xeyirxahlığın timsalı deyillərmi? Həmin keyfiyyətləri onların mənəviyyatına isə məhz məhəbbət gətirmişdir. Onları əsil insan səviyyəsinə - rəğbətə, məhəbbətə layiq insan səviyyəsinə yüksəldən də məhəbbətdir.
Buna görə də məhəbbətin əsas və ali insani keyfiyyət olmasına görə Füzuli eşqə daha artıq giriftar olmağı, ondan bir dəm də cüda düşməməyi bütün varlığı ilə arzulayır:
Ya rəb, bəlayi-eşq ilə qıl aşına məni.
Bir dəm bəlayi-eşqidən etmə cüda məni.
Öz sələfinin məhəbbətə olan bu yüksək və düzgün münasibətini bütün dolğunluğu, məzmunu ilə mənimsədiyi üçündür ki, S.Vurğun sənətinin də şah damarı məhəbbətdir. S.vurğunun məhəbbətə münasibəti təkcə onun bir neçə qəzəli ilə, sevgi mövzulu qoşmaları ilə müəyyən olunmur. S. Vurğunun sənəti bu məhdudluqdan xalidir. Füzuli kimi, eşqi insanlığın mayası hesab edən S.Vurğun "Balalarımız üçün gözəl əsərlər yaradaq" adlı məqaləsində yazır: "İnsana məxsus olan sifətlərin ən müqəddəsi məhəbbətdir. Məhhəbbət nə olduğuna aid bir çox tərif vermək olar. Lakin iki sözlə, məhəbbət-insandır desək, onun əzəməti gözümüz qarşısında canlanar. Məhəbbət insan qəlbini süzgəcdən keçirir, ötərki və zərərli hislərdən təmizləyir, yaşamağın mənasını gözəlləşdirir, insanı xeyirxah olmağa, alicənab və nəcib olmağa dəvət edir" (S.Vurğunun. Əsərləri. V cild. "Elm" nəşriyyatı, Bakı, 1972. səh. 325).
Həmin məaqlədə "Leyli və Məcnun" əsərindən bəhs edən S.Vurğun "eşq qüdsiyyətdir" deyərək Məcnunu, haqlı olaraq, "saf əməllər, arzular, xəyallar dünyasının rəmzi olan müqəddəs bir eşqin qurbanı" adlandırır. Biz S.Vurğunun Cəlalını da həmin eşqin qurbanı hesab edirik. (Təbii ki, Məcnun ilahi bir eşqin ifadəçisi olmağını qırmızı bir xətlə bildirməliyik). Bizcə, Məcnun və Cəlal sürətləri arasında müəyyən mənəvi yaxınlıq vardır. Hər ikisi şair könüllüdür. Hər ikisi təmiz qəlbə, nəcib əxlaqa malikdir. Onları idarə edən yeganə qüvvə məhz şüur və iradələrinə hakim olan qadir məhəbbətdir. Hər ikisi vurulduqları andan həyatlarını öz sevgilərinə həsr edir və mürtəce adət-ənənələrin əsiri olan qara qüvvələrin pəncəsində məhv olr. .. Onların sevgililəri Leyli və Humay arasında da yaxınlıq çoxdur. Leyli də, Humay da dərin məhəbbətlə sevən, nəcib, xeyirxah, təmiz əxlaqa, təmiz duyğuya malik gənclərdir. Lakin onlar da mürtəce adət-ənənələrin əsiridirlər. Əsirlərə məxsus pərişan, zavallı əhval-ruhiyyə onların ikisinə də xasdır. Füzulidə olduğu kimi, S. Vurğunda da məhəbbət qeyri-iradi mənəvi keyfiyyətdir, ürək məsələsidir:
Həq bilir, yar deyil canü dilimdən ğaib,
Nola gər ğaib isə dideyi-giryanımdan.
Can əgər çıxsa tənimdən əsəri-mehri ilə,
Əsəri-mehrini sanman ki, çıxar canımdan.
S.Vurğun yazır:
Dünən bir duyğusuz soruşdu məndən
"-Nə çox məhəbbətdən dən vurursan sən?
Hər şey ki, dünyada dəyişir, dönür,
Məhəbbət,sədaqət gülünc görünür..."
Qafil! Bu sözlərin kimə gərəkdir?
Get ürəkdən soruş, sevən ürəkdir!
Deməli, həm Leyli, həm də Humay üçün məhəbbəti ürəkdən çaxarmaq qeyri-mümkündür. Onlar nə də sevgililərinə qovuşa bilərlər. Çünki bu qovuşma azad məhəbbətin şərtləri ilə mümkün ola bilər. Əski adət-ənənələrin hökmran olduğu bir mühitdə isə məhəbbət azadlığı yoxdur. Deməli, məhəbbəti unutmaq da qeyri-mümkündür, yara qovuşmaq da qeyri-mümkündür. Bu "qeyri-mümkünlər" bir şeyi mümkün edir: onların ölümünü... Füzulinin aşağıdakı beyti hər ikisinin əhvalına nə qədər uyğundur:
Mərizi-dərdi-eşqəm, tərki-aləmdir muradım kim,
Bu naxoş mülkdə əyləndigimcə zəhmətim artar.
Məcnunla Cəlalın, Leyli ilə Humayın mənəvi yaxınlığı məhz Füzuli ilə S.Vurğunun məhəbbətə münasibətindəki yaxınlıqdır. Bu dörd gəncin ölümü məhəbbət simvolu kimi hər iki müəllifin qəlbini eyni dərəcədə yandırmışdır. Humayın ölümünü tərənnüm edən S.Vurğun heç bir şairi yox, məhz Füzulini köməyə çağırması da təsadüfi deyil, məhəbbətin iztirab və faciələrinə, övladının iztirab və faciələrinə ağlayan ana kimi yas tutub nalə edən bir sənətkarın nəcib sənətinə sonsuz hörməti ilə bağlıdır:
Ölmür sənətimin vəfasız yarı,
Gəlsin Füzulinin ağlar qəzəli!
Gəlib sevgilimlə görüşsün barı,
Yolunu gözləyir ellər gözəli,
Gəlsin Füzulinin ağlar qəzəli!
Dediyimiz kimi, geniş mənaya malik Füzuli eşqi kimi S.Vurğun məhəbbəti də sadəcə aşiq-məşuq məhəbbəti deyildir. S.Vurğun sənətinin qan damarı olan eşq məhz məslək eşqidir. "S.Vurğun sənətində məslək məhəbbət məfhumu ilə birləşir insanın bütün varlığını, insanlığını üzə çıxaran ən böyük keyfiyyətdir" - deyən Qulu Xəlilov haqlıdır.
Bəxtiyar, Aygün, Vaqif, Sarvan, Amerika zəncisi, Xanlar, İslam, Marat hər şeydən əvvəl milliyyətindən, ictimai vəzifəsindən aslı olmayaraq məslək eşqi ilə yaşayan böyük ürəkli insanlardır. "Eşq qüdsiyyətidir", "Məhəbbət qəhrəmanlığın anasıdır", "Gülüşündə çiçəklərin açdığı bir bahardır" - yazan S.Vurğun bütün müsbət və ideal qəhrəmanlarını məhz qadir məhəbbətin övladları kimi öz oxucusuna təqdim etmişdir. Axı:
Sevgisiz, ilhamsız yaşaya bilməz,
Sevən bir şairin qəhrəmanları.
Füzuli eşqinin real məzmunu, mütərəqqi cəhətləri S.Vurğun yaradıcılığında öz qüvvəsini ənənəvi bir şəkildə saxlamışdır. Şair Füzuli aşiq Füzulidirsə, şair Səməd Vurğun da vurğun Səməddir:"Vurğunam mənalı gözəlliyə mən".
"Dörd söz" şeirində onun birinci olaraq "məhəbbət sözündən bəhs etməsi də təsadüfi deyil, məhz məhəbbətə olan ənənəvi, yüksək və düzgün münasibəti ilə əlaqədardır:
"Məhəbbət" sözü var bizim lisanda,
O, dağlardan axan şəffaf bir sudur.
Yaşını bilməyir onun zaman da,
Bəlkə də, ilk arzusudur.
Onun saf qəlbində nə qəzəb, nə kin,
Nə həsəd, nə də ki, bir xəyanət var.
Mənim and içdiyim o məhəbbətin
Qəlbində müqəddəs bir əməl yaşar...
Bəli, məhəbbətlə qəzəb, kin, həsəd, xəyanət bir könüldə yaşaya bilməz. Məhəbbət olan könüldə müqəddəs bir əməl yaşar. Əksinə, məhəbbətdən məhrum olan ürək ürək deyil cinayətlər yuvasıdır. "Bir vaxt Neron kimi quduran Hitler", "bəşəriyyətin boynunu bir qılıncla vurmağa" hazır olan Qacar, "şlyapalı bir iblis" olan Teyler, "məhəbbətə kasıblar yetsin" deyən London qarısı məhz məhəbbətdən məhrum olmalarına görə cinayətlər törətmirlərmi? "Ömürü sevdasız yaşatmaq bir cinayətdir" - deyən S.Vurğun öz əsərlərində sevdasız yaşayanların cinayətkara çevrildiklərini parlaq şəkildə göstərmişdi. Şairə görə "şeir humanizimdir", məhəbbət insandır". Deməli, şeir məhəbbətdir. Məhz buna görədir ki, S.Vurğun çıxışlarının birində demişdir: "Var olsun məhəbbət və poeziya".
Dediyimiz kimi, Füzuli və S.Vurğun sənətinin əsas predmeti, ürəyi məhəbbət hissi ilə yaşayan insandır. Məhəbbətin insan mənəviyyatına bəxş etdiyi ali keyfiyyətlərdən biri də xəyal və romantikadır. Əslində, insa təbiətinin romantikasını tərənnüm eləmək elə sənətkarın realizmi ilə bağlıdır. Çünki insanın xəyal bəsləməsi, pərvazlanmaq həvəsi məhz onu real, həqiqi, bütöv xarakterinin tərkib hissəsidir.
Hər hası adla olursa-olsun, insan təbiətinə məxsus romantikanın tərənnümü Füzuli və S.Vurğun yaradıcılığının əsas məziyyətlərində biridir. "Aləm sədəfində insandan qiymətli gövhər görmədim" - deyən Füzuli, məlumdur ki, insan qəlbinin romantik duyğularını misilsiz bir sənətkarlıqla qələmə almışdır. O, ən qiymətli gövhər adlandırdığı insanı ən yüksək əməllər və arzular sahibi kimi görmək istəmişdir. Bizcə, şairin Məcnun surətini yaratması bu məqsədi izləməsi ilə bağlıdır. (Təbii ki, ilahi eşqlə yanaşı). Məcnun romantikası əsl insanın romantikasıdır. Bu romantika orta əsr adamı üçün xarakterik deyil, qeyri-adi keyfiyyətdir. Bu, təbiidir. Mənən şikəst olmuş adamlarda romantika ola bilməz. Füzuli orta əsr adamını olduğu kimi deyil, görmək istədiyi kimi yaratmışdır. Dahi şairin həyatda da görmək istədiyi insan məhz müsbət əxlaqi keyfiyyətlərə malik, öz azadlıq meyilləri və real, mütərəqqi düşüncəsi ilə zəmanəsinin fövqündə dayanan romantik təbiətli bir insandır. Füzulinin bu məqsədini aydın başa düşdüyü üçündür ki, S.Vurğun Məcnunu, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, "saf əməllər, arzular, xəyallar dünyasının qurbanı olsa belə, insan xəyalının doğmaca övladı hesab etmişdir.
Füzuli də sələfi Nizami kimi insanı romantik təbiətli olmağa, yerdə sürünməməyə, "tavus tək pərvazlanmağa", məqsəd və amal uğrunda candan keçib həyatda şərəfli, şanlı bir ad qoymağa, məğrur, yenilməz xislətli olmağa çağıraraq yazır:
Yetər, tavus tək uçbilə qıl arayişi-surət,
Vücudundan keçib, aləmdə bir ad eylə ənqa şək.
Gühər tək qılma təğyiri-təbiət dəlsələr bağrın,
Qərar et, hər həvadan olma şurəngiz dərya tək.
Nizamidən, Füzulidən miras qalan romantizim S.Vurğun yaradıcılığında yeni məzmun, yeni keyfiyyət kəsb etmişdir. S.Vurğun bu haqda belə deyir: "Romantika bizim daima irəliyə doğru inkişaf edən həyatımızın özündə vardır. Bizim adamlar, bizim həyatımız onların haqqında poetik əfsanələr yaratmağa tamamilə layiqdirlər".
II hissə
Füzuli və S.Vurğunun sənətin təkcə ideya-məzmununa deyil, bədii-sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə, şərtlərinə olan baxışlarında da ənənəvi bir ümumilik, yaxınlıq vardır.
Bədii ədəbiyyatın ifadə vasitəsi olan "söz" haqqında bütün qüdrətli söz sənətkarları kimi bu iki şairimiz də bir sıra dəyərli, yüksək fikirlər söyləmişdir. Füzuli qəsidəsinin müqəddiməsində yazmışdır: "Aləm sədəfində insandan qiymətli gövhər görmədim, insan gövhərində isə sözdən bahalı cövhər tapmadım".
Sözün qüdrəti, qiyməti, məzmunu, təsiri haqqında Füzuli "Leyli və Məcnun" əsərində də orijinal, mütərəqqi fikirlər irəli sürür:
Sözdür gühəri-xəzaneyi-dil,
İzhari-sifati-zatə qabil.
Can sözdür, əgər bilirsə insan,
Sözdür ki, deyirlər, özgədir can.
Şair söz sənətində əbədiyyət, ölməzlik olduğunu "Söz" rədifli məşhur qəzəlinin aşağıdakı beytində çox dolğun ifadə etmişdir:
Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl
Edə hər saət səni ol uyqudan bidar söz.
Yeni ədəbi-tarixi şəraitdə S.Vurğun sözə ənənəvi, yüksək münasibət bəsləmiş, "Sözün şöhrəti", "Dörd söz", "Nizami", "Böyük şairin şərəfinə", "Sənət eşqi" kimi şeirlərində, habelə poema və dramlarında, publisit məqalələrində, çıxışlarında yeri gəldikcə sələfi Füzuli kimi söz sənətinə dair orjinal və qiymətli fikirlər söyləmişdir. Əgər Füzuli sözü "can" hesab edirsə, onu insan gövhərində ən bahalı adlandırırsa, S. Vurğun sözün özünü insan adlandırır:
Adın "sözdür", özün insan! Nə mənalar yaşar səndə...
Şairə görə, "şeir" rübabı öz mahir səsi ilə aləmi valeh edən bir dünya gözəlidir. O, feyz mənbəyi, mənalar xəzinədarı, basılmaz ordu, məclislərin fəxri, duyan qəlbin zinəti hesab etdiyi söz haqqında düşüncələrini "Sözün şöhrəti" şeirində ümumiləşmiş halda qələmə almışdır:
Qanadlan hüsni-eşq ilə! Məkanın asimanlarıdır;
Gül üzlü bir səhərsən ki, qucağında bahar vardır.
Sənin hüsnün də, eşqin də yaranmışdır qəqiqətdən
...Sözün mənası hədd bilməz! Uçub yüksəl bu qüdrətlə.
Lakin həm Füzuli, həm də S.Vurğun söz haqqında olan belə yüksək fikirlərini, təriflərini hər sözə, sənətə şamil etmirdilər. Hər iki bayraqdarın yüksək qiymətləndirdikləri söz sənəti bir sıra mühüm şərtlərə, tələblərə cavab verməlidir. Əvvəla, hər iki sənətkarımızın qeyd etdikləri kimi, söz sənəti orijinal olmalıdır. Orijinallıq, özünəməxsusluq sənətkarlığın əsas xüsusiyyətidir. Füzuli farsca divanının müqəddiməsində yazmışdır: "Döyülmüş xırmandan baş-ayaq yığmaq yaxşı deyil. Tapdanmış yoldan gedib-gəlmək faydasızdır".
Aydın olur ki, dahi şairimiz təqlidi, yamsılamağı əsil sənətin təbiətinə zidd xüsusiyyət kimi pisləmiş, təqlidlə məşğul olan şairlərin işini faydasız hesab etmişdir.
"Şairin eşqi" məqaləsində "Sənətin böyük bir düşməni var: yamsılamaq" - deyən S.Vurğun da sələfi kimi sənətin böyüklüyünü özünəməxsusluqda görmüş, təqlidçiləri, başqasının fikirlərini oğurlayanı şərəfli sənətkar adına daşımağa layiq bilməmişdir.
Bu da məlumdur ki, həm Füzuli, həm də S.Vurğun hələ sağlıqlarında inların özlərini təqlid edən "mədəni oğrulara" (S.Vurğun) rast gəlmiş və onları kəskin surətdə tənqid eləmişlər. Füzuli qitələrinin birində onu yamsılayan müddəini "zatı mükəddər", "əlfazı namərbut" kimi təhqiramiz sözlərlə damğalamış, söz meydanında onun cövlan etməsini ağacdan atı olan yalançı pəhləvanın gülünc gərdişinə bənzətmişdir:
Müddəi eylər mənə təqlid nəzmü, nəsrdə,
Leyk namərbut əlfazü mükəddər zatı var.
Pəhləvanlar badpalar səgridəndə hər yana,
Tifl həm cövlan edər, amma ağacdan atı var.
"Dərman verin" şeirində S.Vurğun da ondan qucaq-qucaq söz oğurlayan "dostlara" - təqlidçilərə, mədəni oğrulara "arsız paxıllar" sözü ilə tarixi damğa vurmuşdur:
Məni candan usandıran arsız paxıllar,
Rəzalətlə yaşamaqdan heç usanmasın.
Qucaq-qucaq oğurlasın sözümü "dostlar",
Barı sənət qüdrətimi onlar danmasın.
Bununla belə, nə Füzuli, nə də S.Vurğun orijinallığı heç vaxt "istəkdən", sənətkarın özündən aslı bir keyfiyyət kimi başa düşülməmişdir. Hər iki şairə görə, orijinal sənət yaratmaq hər qələm sahibinə aid deyildir. Təqlidçilər, mədəni oğrular məhz orijinal əsər yarada bilmədiklərnə görə təqlidlə, "kopiyaçılıqla" məşğul olurlar. Orijinallıq ən əvvəl istedadın məhsuludur. Füzuli farsca divanın müqəddiməsində yazmışdır: "Aydın məsələdir ki, şeir elmin müstəqil bir növüdür, həm də mötəbər bir növüdür və kamalın mötəbər növlərindən biridir". Sözün, sənətin dərəcəsinin məhz müəllifin istedadının dərəcəsindən asılı olduğunu Füzuli "söz" qəzəlinin aşağıdakı misrasında yığcam şəkildə ifadə etmişdir:
Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdar söz.
Füzuli, eyni zamanda, dövrünün istedad sahiblərinin acınacaqlı vəziyyətdə olduqlarını da göstərmişdir. O, ərbabi-istedadların", "söz bilənlərin" qədrdən düşmələrindən, qiymətsiz olduqlarından istər lirik, istərsə də epik əsərlərində dönə-dönə bəhs etmişdir. İstedadsızların hörmət və izzət yiyəsi olduqları bir dövranın istedad sahiblərinə düşmən münasibətini şair qəzəllərinin birində həyəcan və təəssüflə qələmə almışdır:
Ey Füzuli, müttəsil dövran müxalifdir mana,
Qaliba ərbabi-istedadı dövran istəməz.
Başqa bir qəzəlində: "Söz bilənlər, ey Füzuli, qədrü qiymətdən düşüb" - deyən şair "Leyli və Məcnun" poemasının müqəddiməsində, qitələrində, bəzi əsərlərində dövründə "gülə xar, lələ xarə" deyilməsindən yanıqlı şəkildə şikayətlənmişdir.
Ədəbi ənənə - köhnə ədəbi hadisə ilə yeni ədəbi hadisə arasında ardıcıl varislik əlaqəsi, bir və ya bir neçə yazıçının ədəbi yaradıcılığının sonrakı yazıçılar tərəfindən öyrənilən və inkişaf etdirilən ideya-sənətkarlıq xüsusiyyətləridir. Başqa sözlə desək, ənənə - keçmiş dövrlər incəsənətinin ideya-estetik nailiyyətlərinin tarixi vərəsiliyidir.
Biz həmin fikri - "vərəsəlik əlaqəsini" məhdud milli çərçivədə deyil, ümumbəşəri miqyasda başa düşməliyik. Həqiqətdə də C.Cabbarlı, S.Vurğun və başqa yazıçılar Azərbaycan ədəbi irsi ilə yanaşı, dünya ədəbiyyatının V.Şekspir, A.S.Puşkin, F.Şiller, M.Qorki kimi bir çox nəhəng yaradıcı adamlarının son dərəcə zəngin bədii-estetik irsindən öyrənmiş, onların tarixi vərəsəliyini yaradıcı şəkildə qəbul etmişlər.
Həm Füzuliyə, həm də S.Vurğuna görə, orijinal əsər yaratmaq üçün fitri istedad əsas şərtdir, lakin yeganə şərt deyil. Hər iki şairin sənət haqqında fikirləri ilə yaxından tanış olduqda, məlum olur ki, onlar yüksək şeir nümunəsini məhz istedadla zəhmətin məhsulu hesab etmişlər. Yaradıcılıq zəhməti, kəşfetmə, axtarış əzabı olmadan kamil əsər meydana çıxarmaq mümkün deyil. Füzuli sənətkarın çəkəcəyi zəhməti, yaradıcılıq prosesinin iki istiqamətdə müəyyənləşdirir. Birincisi, hər bir yeni başlayan yazıçı özündən əvvəlki sənətkarların bütün əsərlərini bilməlidir ki, təkrara yol verməsin. Bu barədə şair fars divanının müqəddiməsində yazmışdır: "Məndən əvvəl gələn şairlərin hamısı yüksək istedadlı, dərin düşüncəli insanlar olmuşlar. Qəzəl üslubuna yarayan hər gözəl ibarəni, incə məzmunu öylə işləmişlər ki, ortada bir şey qalmamışdır. Bir insan onların bütün yazdıqlarını bilməlidir ki, çalışıb vücudə gətirdiyi əsərlərdə özündən əvvəl söylənən mənalar olmasın".
İkincisi, sənətkar öz əsəri üzərində ciddi sürətdə və uzun müddət işləməlidir. Əks təqdirdə, geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanan orijinal sənət əsəri yaratmaq müvəffəq ola bilməz. Füzuli adını çəkdiyimiz əsərində bu barədə belə deyir: "Elə zamanlar olmuşdur ki, gecə sabaha qədər yuxusuz qalmaq zəhərini dadıb bağrımın qanı ilə bir məzmun tapıb yazmışam. Sabah olanda başqa şairlərə təvalüdə düşdüyünü görüb yazdıqlarımın üsütündən qələm çəkmişəm. Elə zamanalr da olmuşdur ki, səhərdən axşama qədər düşüncə dəryasına dalıb şeir almazı ilə heç kəs tərəfindən söylənməmiş inci demişəm".
Bu misaldan aydın olur ki, şair özü əsərləri üzərində dönə-dönə işləyir və onların orijina olması üçün böyük əmək sərf edirmiş.
"Əbədiyyət bağçasında bir ağac əkib onun kölgəsində əbədi yaşamaq" istəyən bir sənətkar üçün təbii olan belə gərgin yaradıclıq prosesi, kamil sənət naminə çəkilən ağır zəhmət S.Vurğun üçün də xarakterik idi. Neftin hansı təbəqədə olduğunu kəşf etməkdən həmin neftçinin mənəviyyatını kəşf etməyi daha çətin iş hesab edən S.Vurğun sənətkar ömrünün məzmununu ürək kimi gecəli-gündüzlü çalışmaqda, işləməkdə görür. Bədii yaradıcılığı kəşfetmə sənəti hesab edən şair qeyd edirdi ki, hər kəşf üçün zəhmət və yuxusuz gecələr tələb olunur.
S.Vurğuna görə sənətkar zəhməti axtarış xarakteri daşımalıdır. Sənətkar dövrün nəbzini tutmalı, zaman və insanlarla ayaqlaşmalıdır. Sənətin orijinallığı məhz həyat həqiqətini, cəmiyyətin idealarını dolğun əks etdirməsindən doğur. Belə sənət isə müəllifdən istedaddan başqa, gərgin axtarış, zəhmət tələb edir. Təsadüfi deyil ki, S.Vurğun "Aygün" poemasında "Axtarış borcudur şair olanın" yazmışdır. O, özünün məşhur "Şair, nə tez qocaldın sən" şeirində sənətkar ömrünün şərəfli və gərgin zəhmət prosesində, axtarış əzablarında keçdiyini nə qədər gözəl ifadə etmişdir:
Nemətsə də gözəl şeir,
Şair olan qəm də yeyir.
Ömür keçir bu adətlə,
Uğurlu bir səadətlə.
Görən məni nədir deyir:
Saçlarına düşən bu dən?
Şair nə tez qocaldın sən!?
Maraqlıdır ki, Hindistan hökdarı Nizamülmülkə təqdim etdiyi bir qəsidəsində Füzuli də S.Vurğun kimi tez qocalmasından bədii şəkildə bəhs etmişdir.
Elmi əsas, məzmun və formanın vəhdəti, məna dolğunluğu, bədii təsir, zəngin dil və s. belə bədii əsərlərin əsas xüsusiyyətləri omalıdır. Füzuli divanının müqəddiməsində yazır: "Zira ki, elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsasız divar ğayətdə bietibar olur. Şeirimin kütbəsinin elm zinətindən xali olmasını nöqsan sayıb, elmsiz şeirdən ruhsuz bədən kimi ikrah etdim və bir müddət həyatımı nəqli və əqli eləmləri öyrənməyə sərf etdim".
Şeirin, sənətin bünövrəsini elmdən ibarət bilən Füzuli, məlumdur ki, dövrünün bütün elmlərinə bələd olmuşdur. Biz Füzulini təkcə lirik şair kimi deyil, müdrik filosof kimi də tanıyırıq.
Öz növbəsində, elmi sənəti əsrlər boyu yaşada bilən əsas amil kimi qəbul etdiyindəndir ki, S.Vurğun yazır: Siz bilirsiniz ki, fəlsəfi düşünüş, həyat və tarixə, hadisəyə və insan taleyinə arifanə baxış, Loğman baxış bizim Nizami, Füzuli, Vaqif sənətinin daima qəlbi və canı olmuşdur. Ona görə də onların əsərləri əsrlərcə yaşayır və yaşayacaqdır".
Bədii əsərin məzmunu və forması haqqında, məlumdur ki, tarix boyu yaşamış sənətkarların müxtəlif qənaətləri olmuşdur. O da məlumdur ki, milli ədəbiyyatımızın bütün grkəmli nümayəndələri bədii əsərin məzmununa, mənasına birinci dərəcəli əhəmiyyət vermişlər. Füzuli də öz əsərlərində forma və məzmundan bəhs etmiş, üstünlüyü məzmuna vermişdir. Dahi şairimizə görə, əsil məsələ mənada, məzmundadır, formada deyildir. O, "Ənüsül-qəlb" əsərində qələm sahiblərinə xitabən yazır: "Ey sözləri gözəlləşdirən, ziynət verən, sən allah, onu mərifət palatrından məhrum edib çılpaq qoyma. Söz və səslə qənaətlənməyib məna feyzi əldə et".
Şairin "sözdən", ilk növbədə, dərin məzmun, zəngin fikir, yığcamlıq tələb etdiyi "söz" qəzəlində də öz əksini tapmışdır:
Xazini-gəncineyi-əsrardır hərdəm çəkər,
Rişteyi-izharə min-min gövhəri-əsrar söz
Olmaya ğəvvasi-bəhri-mərifət arif degil
Kim, sədəf tərkibi-təndir, lölöi-şəhvar-söz.
Məzmun və formaya bu ənənəvi münasibət S.Vurğun üçün də xarakterikdir. Xalq şairimizin "Böyük sənət əsərləri uğrunda" məqaləsində oxuyuruq: "Müxtəlif əsərlərdə, müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif tarixi şəraitdə yaranan hər bir həqiqi ədəbiyyatın əsil ruhu, əsil gözəlliyi onun məna gözəlliyi olmuşdur. Hər böyük ədəbiyyat böyük mənalar ədəbiyyatıdır. Yaşayan vəzn və qafiyə deyil, mənadır".
Özünün məna gözəlliyi pərəstişkarı olduğunu bildirən şair "sənət və yaradıcılıq, hər şeydən əvvəl, məna deməkdir, məna gözəlliyi əbədi gözəllikdir" fikrini istər məqalələrində, istərsə də şeirlərində tez-tez təkrar edir və Füzuli kimi öz müasirlərini "mənalar ədəbiyyatı" yaratmağa çağırırdı. "Əsrimiz böyük mənalar əsridir. Belə əsrin ədəbiyyatı da mənalar ədəbiyyatı olmalıdır".
Bununla belə, hər iki şairimiz formaya əhəmiyyətsiz bir şərt kimi baxmamışdır. Füzulinin divavnının dibaçəsində qəzəl janrının müsbət xüsusiyyətlərində bəhs edib "Qəzəldir güli-bustani hünər" - deməsi, qəsidəyə üsütünlük verməsi, məzmuna müvafiq vəzn bəhri seçməsi məhzformaya da mühüm əhəmiyyət verməsi ilə bağlıdır.
S.Vurğun da "bədii əsərin məzmunu müəyyən mənada formadan asılıdır". Yazaraq forma və məzmunun vəhdəti prinsipini irəli sürmüş və öz fikrini obrazlı şəkildə belə ifadə eləmişdir: "Sənətin məna üfüqləri sonsuz olduğundn onun formaları da sonsuz və heç bir maniəyə, hüdud çərçivəsinə sığışa bilməz".
"Bakının dastanı" poemasından misal gətirəcəyimiz aşağıdakı misralar forma və məzmunun vəhdəti prinsipinə, "məzmun müəyyən mənada formadan asılı" olmasına S.Vurğunun ciddi riayət etməsini göstərir:
Dəyişirəm vəzni qəsdən,
Yüngülləşsin yaman xəbər....
Əlbəttə, bədii əsərin forma və məzmun vəhdəti onun təsir məsələsi ilə bağlıdır. Bütün bədii vasitələr, şərtlər kimi bu da əsərin daha təsirli olmasına, bədii cəhətdən daha qüvvətli olmasına xidmət edir. Hər iki şairimiz əsərin bədii təsirini onun əsas, yüksək keyfiyyəti hesab edmişlər. Sənətdə, şeirdə ölünü diriltmək qüdrəti olduğunu söyləyən Füzuli "Leyli və Məcnun"un müqəddiməsində qeyd edir ki, şeir "Leyli kimi qəlb ovlayan", "Məcnun kimi ürək dağlayan" olmalıdır. "Padşahi-mülk" qitəsində sözün fatehliyini sultanların fatehliyindən üstün hesab edərək yazır:
Gör nə sultanəm məni-dərviş kimi, feyzi-süxən
Eyləmiş iqbalimi asari-nüsrət məzhəri.
Hər sözüm bir pəhləvandır kim, bulub təyidi-həqq,
Əzm qıldıqda tutar tədric ilə bəhrü bəri.
Payimal etməz onu asibi-dövri-ruzigar.
Eyləməz təsir ona dövrani-çərxi-çənbəri.
S.Vurğun əsərin bədii təsiri, onun estetik və tərbiyəvi əhəmiyyəti haqqında yazmışdır: "Lirika öz nəğməsini oxuduqdan sonra o saat uçub gedən gəldi-gedər quşlara bənzəməməlidir. Lirik şeir, mahnı insanın qəlbini dilə gətirməli, onun qəlbində yuva salmalı və zümrüd quşu kimi onu isindirməli, zəhmətdə, mübarizdə, kədərli və nəşəli dəqiqələrdə insana yoldaş olmalı, onda nəcib hislər oyatmalı və beləliklə də, insanı yüksəltməli, onu daha güclü, daha ağıllı və mənəvi cəhətdən zəngin etməlidir".
Aydın olur ki, S.Vurğun da Füzuli kimi əsərin qəlb ovlayan olmasını, könüllər mülkünü fəth edə bilməsini onun əsas şərti hesab etmişdir. Füzuliyə görə, "əmvatı ehya edən-ölünü dirildən" söz sənəti S.Vurğuna görə də eyni hünərə, müsbət keyfiyyətə malikdir.
Əzəldən belədir sözün hünəri.
O, daşa dil verir, torpağa qanad.
Heç şübhəsiz, hər iki şairimiz "söz" deyəndə bədii sözü nəzərdə tuturlar. Yalnız bədii cəhətdən qüvvətli olan söz "ölünü dirildə" bilər, habelə, daşa-torpağa həyat verə bilər. Söz dilin vahididir, deməli, söhbət bədii dildən gedir.
Fikrimizcə, Füzuli və S.Vurğun bədii dili ədəbi-bədii dil tariximizin yüksək, zəngin mərhələlərindəndir. Yuxarıda qeyd elədiyimiz kimi, "Leyli və Məcnun" poemasında Füzuli "Bir dövrdəyəm ki, nəzm olub xar" deyərək dövründə şeirin, sənətin heç bir qiymətə malik olmamasından şikayətlənmiş və yazmışdır:
Mən müntəzirəm verəm rəvacın,
Bimar isə eyləyim əlacın.
"Bimar" olan şeirə əlac etmək istəyən şair qarşısında bir sıra problemlər dururdu. Əgər Füzuli ərəb, fars dilində yazacağı əsərlərə yalnız ideya-məzmun cəhətdən əlac eləməliydisə, ana dili olan türk dilində yazacağı əsərlərə həm də forma cəhətdən, bədii dil cəhətdən şəfaverməli idi.
Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,
Nəzm-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.
Daha sonra:
Məndən tovfiq olsa bu düşvarı asan eylərəm - deyən şair yalnız vətənpərvər və dahi sənətkarlara məxsus bir hisslə bu düşvarı asan etməyə girişmiş və öz şairlik-təbiblik vəzifəsini yüksək səviyyədə yerinə yetirərək ana dilində olan şerə rəvac vermişdir. Füzuli bədii dilimiz sahəsində hansı tədbirləri görmüşdür ki, bu dildə olan şeir ondan sonra, həqiqətən, rəvac tapmış, Füzuli davamcıları tərəfindən kütləviləşmiş və inkişaf eləmişdir? Öz əsərlrində anacaq Azərbaycan sözlərini işlətməkləmi? Xeyir. Həmin suala S.Vurğun belə cavab verir: "Məncə, yazıçının dilinin sadə olması heç də onun xalq dili olması deyil. Biz dildə xalq düşüncəsi, mənəviyyatı axtarırırq. Misal üçün, Azərbaycan şairlərindən Füzulini götürün. Məgər onun dilində ərəb-fars sözləri azmıdır? Nə üçün Füzulini 400 il bizim xalq əzbərdə oxuyur? Çünki bu şeirlərdə xalq ruhu yaşayır"
Deməli, Füzulinin bədii dili düşüncəni, ruhu, mənəviyyatı dahiyanə bir surətdə əks etdirə bildiyinə görə ədəbi-bədii dil tariximizdə əsaslı rol oynamış, yeni, zəngin bir mərhələ təşkl etmişdir.
S.Vurğunun Füzulinin dili haqqında söylədiyi həmin fikir tamamilə onun özünə aid eləmək olar. Bədii dil təriximizdə yeni, zəngin bir mərhələ olan S.Vurğunun bədii dili heç də təkcə xalqımızın danışıq dilindən ibarət deyildir. Bəs nə üçün S.Vurğun şeirləri xalqımızın dilində şərqi kimi əzbər söylənilir? Çünki S.Vurğun da bədii dili məhz xalqımızın ruhunu, mənəviyyatını, düşüncəsini bütün dolğunluğu ilə əks etdirə bilən bir dildir.
Söz Füzuliyə görə "xazini-gəncineyi-əsrar"dır. Deməli, sənətkar, ilk növbədə, psixoloq olmalıdır. O, insanın sirli, daxili, mənəvi aləminə bələd olmalıdır. Hər bir insanın sirli, daxili, mənəvi xəzinəsi vardır. Deməli, oxucu psixoloq yazıçının əsərlərində danışdığı sözləri deyil, mənəviyyatındakı sözləri görür. Bu da əsəri ürəyə yatımlı edir.
Səməd Vurğun Nizami, Rustaveli, Puşkin, Sabir kimi böyük söz ustalarını da sevir, oxuyur, tərcümə və təbliğ edirdi. Amma Füzuli irsi, onun ədəbi-bədii yaradıcılıq maneraları, insan qəlbinin dərinliklərinə enmək bacarığı Səməd Vurğuna daha yaxın olmuş; Füzulidən öyrənmiş və bir çox hallarda Füzuli kimi hərəkət etmişdir.
Sərvər ŞİRİNOV
AMEA Rəyasət Heyəti aparatı İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin əməkdaşı