Bakı diqqətlə izləyir: Avropa İttifaqı indi nə etmək istəyir?

ABŞ-nin Avropa İttifaqı, NATO, Ukraynadakı münaqişə və ümumiyyətlə, postsovet məkanındakı proseslərlə bağlı mövqeyinin dəyişməsi ilə bağlı artan narahatlıqlar fonunda Avropa İttifaqı ölkələrinin liderləri Brüsseldə fövqəladə müdafiə sammitinə toplaşıblar. Görüşün əsas mövzusu ABŞ prezidenti Donald Trampın Ukraynaya yardımı dayandırmaq barədə bəyanatları fonunda Avropanın təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi olub.

Trampla Volodimir Zelenski arasında Ağ Evdə keçirilən son görüş vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Bu dialoq Avropanın müttəfiqlərinə rahatlıq gətirmək əvəzinə, əksinə, onların ABŞ-nin təhlükəsizlik məsələlərində Avropaya dəstəyini dayandıra biləcəyinə dair narahatlıqlarını artırdı. Avropa liderlərinin əsəbləri tarıma çəkilib və son günlər səsləndirilən bəyanatlar vəziyyətin ciddiliyini açıq şəkildə ortaya qoyur.

Ukraynada üçillik genişmiqyaslı müharibədən sonra Vaşinqtondan gələn narahat siqnallar Avropanı öz müdafiə imkanları barədə düşünməyə vadar edib.

Sammit çərçivəsində Almaniya kansleri Fridrix Merts Avropanın müdafiəsi üçün nüvə silahının birgə istifadəsi məsələsini müzakirə etməyi təklif etdi. Bu ideya birmənalı qarşılanmasa da, Fransa prezidenti Emmanuel Makron tərəfindən tez bir zamanda dəstək qazandı.

Makron xalqa müraciətində Fransanın Avropa tərəfdaşlarına öz nüvə "çətiri"ni təqdim etməyə hazır olduğunu vurğuladı və bildirdi ki, qitə "tarixi dönüş nöqtəsi"nə çatıb. Polşa baş naziri Donald Tusk bu addımı "Avropanın təhlükəsizliyində fundamental dəyişiklik" adlandırdı.

Avropa Şurasının prezidenti Antoniu Koşta da Avropanın "həlledici məqam"la üz-üzə qaldığını qeyd edərək Ukrayna və kollektiv təhlükəsizlik məsələlərində strateji qərarların qəbul edilməsinin vacibliyini vurğuladı.

Qitənin üzləşdiyi çağırışlara cavab olaraq Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Lyayen "ReArm Europe" adlı iddialı planı elan etdi. Bu müdafiə paketi Aİ-nin hərbi potensialının geniş şəkildə artırılmasını nəzərdə tutur.

"ReArm Europe" planı bir neçə əsas təşəbbüsü ehtiva edir. Aİ ölkələrinə müdafiə xərclərini maliyyələşdirmək üçün milli büdcə kəsirini artırmağa icazə veriləcək. Plan həmçinin hava hücumundan müdafiə, raketdən müdafiə və pilotsuz uçuş aparatlarına qarşı mübarizə sistemlərinin yaradılması üçün 150 milyard avroluq kreditlərin ayrılmasını nəzərdə tutur. Ursula fon der Lyayenin fikrincə, bu yanaşma kollektiv alış-veriş yolu ilə xərcləri azaltmağa imkan verəcək.

Bundan əlavə, regional inkişaf fondlarından müdafiə ehtiyacları üçün vəsaitlərin yönləndirilməsinə icazə veriləcək. Həmçinin Avropa İnvestisiya Bankına hərbi layihələri maliyyələşdirmək hüququ veriləcək. Ümumilikdə ReArm Europe planı qitənin müdafiə potensialının gücləndirilməsi üçün 800 milyard avro vəsaitin ayrılmasını nəzərdə tutur.

Optimist bəyanatlara baxmayaraq, "ReArm Europe" planı tənqidlərə də məruz qaldı. Slovakiya baş naziri Robert Fitso Aİ strategiyasını "reallıqdan uzaq" adlandıraraq, "güc vasitəsilə sülh" prinsipinin uzunmüddətli sabitliyi təmin edə bilməyəcəyini bildirdi.

Macarıstanın baş naziri Viktor Orban isə daha da irəli gedərək sammitin yekun sənədlərindən Ukrayna məsələsinin çıxarılmasını tələb etdi. Daha əvvəl Kiyevə yardıma qarşı çıxan Orban ABŞ və Aİ-nin mövqeləri arasında dərin uçurumun olduğunu bəyan etdi.

"Bir tərəf müharibənin davam etdirilməsində israr edir, digər tərəf isə münaqişəni dayandırmağa çalışır", - deyə Orban vurğuladı və Macarıstanın Ukraynaya dəstək məsələsində neytral mövqe tutmaqda davam edəcəyini bildirdi.

Avropa qarşısında seçim durur.

Avropa İttifaqının fövqəladə sammiti bir vacib tendensiyanı ortaya qoydu - Avropa müstəqil müdafiə strategiyasına ehtiyac duyduğunu anlayır. "ReArm Europe" proqramı tam şəkildə həyata keçirilərsə, qitənin müdafiə qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırmağa qadirdir. Bununla belə, hələ də bir sıra vacib suallar qalır: Paris nüvə "çətiri"nin genişləndirilməsi məsələsində nə qədər irəli gedəcək? Almaniya yeni maliyyə öhdəliklərinə hazırdırmı? Və nə dərəcədə effektiv şəkildə Avropa ABŞ-ni öz təhlükəsizliyinin qarantı rolunda əvəz edə biləcək?

Mövcud qeyri-müəyyənlik şəraitində Avropa ciddi seçim qarşısındadır: ya sərhədlərinin müdafiəsi yükünü öz üzərinə götürməli, ya da Vaşinqtonun mərhəmətini gözləməlidir: bu da müasir reallıqlarda getdikcə daha riskli ssenariyə çevrilir.

Son vaxtlar Londonda keçirilən Avropa Müdafiə Sammiti ABŞ və Ukrayna prezidentləri arasındakı danışıqların uğursuzluğunun fonunda gözlənilməz, amma olduqca diqqətçəkən bir hadisəyə çevrildi. Görüşdə bir sıra Aİ ölkələrinin liderləri, həmçinin Böyük Britaniya və Kanada baş nazirləri, NATO baş katibi, Aİ rəhbərliyinin nümayəndələri və Türkiyənin xarici işlər naziri iştirak edirdi. Maraqlıdır ki, təşkilatçılar bu tərkibi "Avropa" adlandırmağı məqbul saydılar, baxmayaraq ki, burada Avropaya aid olmayan ölkələrin nümayəndələri də iştirak edirdi.

Belə bir sual yaranır: Əgər Zelenski ilə Tramp arasındakı görüş uğurla nəticələnsəydi, bu sammit ümumiyyətlə zəruri olardımı? Çox güman ki, AMS Avropa ölkələrinin ABŞ-dən dəstək gözləməyin mənasız olduğunu anladıqdan sonra atdığı məcburi addım idi. Uzun müddət Aİ öz müdafiə təşəbbüslərini yaratmağa tələsmədi və Vaşinqtonun himayəsinə arxalandı. Lakin ABŞ-nin dəyişən siyasəti Avropanı strategiyasını yenidən nəzərdən keçirməyə məcbur etdi.

İlk addımlar dərhal atıldı. Avropa ölkələrinin silahlanmasına yüz milyardlarla avronun ayrılması barədə bəyanatlar səsləndi və Fransa prezidenti Emmanuel Makron nüvə yayındırıcılığı konsepsiyasının ümumavropa səviyyəsinə keçirilməsini təklif etdi. Hazırda əsas sual bu vəsaitlərin hara yönəldiləcəyidir. Bu pullar Avropanın müdafiə qabiliyyətini gücləndirmək üçün qitədə qalacaqmı, yoxsa yenidən okeanın o tayına - ABŞ-nin hərbi-sənaye kompleksinə yönləndiriləcək? Bundan da vacibi, Avropa silahlı qüvvələrinin formalaşması məsələsidir - onlar NATO-dan müstəqil şəkildə, yoxsa onun "çətiri" altında, lakin ayrıca komandanlıqla yaradılacaq?

Hazırda suallar cavablardan daha çoxdur. Avropa siyasəti tez-tez gözlənilməzliklərlə doludur və hazırkı müzakirələrin nəticəsi ya Aİ ölkələrindən ibarət tamhüquqlu hərbi blokun yaradılması, ya da Brüsselin bürokratik bataqlığında növbəti uğursuzluq dalğası ola bilər. ABŞ, Kanada, Rusiya və Belarusun üzv olmadığı Avropa Siyasi Birliyinin nümunəsi göstərdi ki, Avropanın xarici oyunçular olmadan birləşməsi mümkündür - ancaq bu, heç də həmişə səmərəli olmur.

Aydın olan bir həqiqət var - Avropa müstəqil müdafiə strategiyası istiqamətində aktiv addımlar atmağa başlayıb.

Son iki ildə Avropa İttifaqı Cənubi Qafqazda təsirini gücləndirmək üçün nəzərəçarpacaq səylər göstərib. Lakin bu addımların nəticələri birmənalı olmayıb və regionda mümkün Avropa hərbi blokunun formalaşması ilə bağlı ciddi müzakirələrə səbəb olub. Regionun əsas ölkələrindəki vəziyyət və geosiyasi balansın perspektivlərinə nəzər salaq.

Aİ 2023-cü ilin fevralında Ermənistan-Azərbaycan sərhədində vəziyyəti monitorinq etmək üçün Ermənistana Avropa Mülki Missiyası göndərdi. Missiyanın tərkibində 22 Aİ ölkəsindən 100-ə yaxın mütəxəssis iştirak edir. Ermənistanın təhlükəsizliyini gücləndirmək məqsədilə Avropa Sülh Fondu vasitəsilə Yerevana hərbi yardım aktiv şəkildə göstərilir. Məsələn, 2023-cü ildə Brüssel Ermənistanın müdafiə imkanlarını yaxşılaşdırmaq üçün 10 milyon avroya qədər vəsaitin ayrılmasını təsdiqlədi. Aİ həmçinin, Ermənistanda Qərb narrativlərinin yayılması məqsədilə yerli QHT-lər və media qurumlarını cəlb etməklə fəal iş aparır.

Tarixən Avropayönlü kurs və 2022-ci ilin martında Aİ-yə üzvlük üçün müraciət etməsinə baxmayaraq, Brüsselin Tbilisi ilə münasibətləri pisləşib. Aİ Gürcüstan hökuməti ilə əlaqəni faktiki olaraq itirib və buna səbəb daxili siyasət məsələləri və Moskvanın artan təsiri olub. Brüsselin Gürcüstan hökumətinə təzyiq göstərmək üçün müxalifət və vətəndaş cəmiyyətinə dəstək vermək cəhdləri nəzərəçarpacaq dəyişikliklərə səbəb olmayıb. Aİ Gürcüstandakı artan etirazlar və ölkədəki qeyri-sabitlik fonunda bu ölkə ilə qarşılıqlı əlaqə üçün konkret strategiya işləyib hazırlaya bilməyib.

Bakı Aİ-nin müdafiə sahəsindəki təşəbbüslərinə təmkinli yanaşır və əsasən enerji, nəqliyyat və infrastruktur sahələrində İtaliya, Almaniya və Macarıstan kimi ayrı-ayrı Aİ ölkələri ilə praqmatik əməkdaşlığa üstünlük verir. Azərbaycan Türkiyə ilə strateji tərəfdaşlığını fəal şəkildə inkişaf etdirir ki, bu da etibarlı hərbi-siyasi dayaq rolunu oynayır. Bu əməkdaşlıq çərçivəsində 2021-ci ilin iyun ayında Şuşada imzalanan Şuşa Bəyannaməsi müdafiə sahəsində əməkdaşlığın dərinləşdirilməsini nəzərdə tutur.

Aİ-nin Cənubi Qafqazda tamhüquqlu hərbi blok yaratmaq cəhdləri bir sıra maneələrlə üzləşir. Fransa Ermənistana dəstək göstərməklə Aİ-nin regionda hərbi mövcudluğunu artırmağa çalışır. Lakin Fransanın təsiri məhduddur və onun Ermənistana yardımı əsasən qeyri-letal silah tədarükü və Azərbaycanla gərginliyin artırılması ilə məhdudlaşır. Türkiyə regionda əsas oyunçudur və strateji maraqlarını poza biləcək istənilən təşəbbüsə qarşı çıxır. Ankara və Bakı ilə aktiv əməkdaşlıq Aİ-nin regionun hərbi arxitekturasına müdaxiləsini çətinləşdirir. Əgər Aİ Cənubi Qafqaza "təhlükəsizlik çətiri" yaymaq qərarına gəlsə, bu, qaçılmaz olaraq Rusiya və İranla gərginliyin artmasına səbəb olacaq, çünki bu region ənənəvi olaraq onların maraq dairəsi hesab olunur.

Region ölkələrinin Aİ təşəbbüslərinə yanaşması müxtəlif aspektlərdə fərqlənir. Azərbaycan özünün çoxşaxəli xarici siyasət kursuna sadiq qalır. Türkiyə ilə güclü müttəfiqliyini qoruyub saxlamaqla yanaşı, Bakı İsrail və Pakistanla da yaxın tərəfdaşlıq münasibətləri qurur ki, bu da regionda maraqlar balansını qorumağa imkan verir. Eyni zamanda Azərbaycan Rusiya, Qazaxıstan və Özbəkistanla müxtəlif iqtisadi və siyasi platformalar çərçivəsində praqmatik əməkdaşlıq həyata keçirir və bu da onu Cənubi Qafqazda sabit güc mərkəzinə çevirir.

Ermənistan rəsmi olaraq Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının üzvü olaraq qalır və Rusiya ilə hərbi-siyasi müttəfiqliyini saxlayır. Bununla belə, İrəvan getdikcə daha aktiv şəkildə Qərblə əməkdaşlığı inkişaf etdirir. 2023-cü ildə Fransa Ermənistana hərbi texnika, o cümlədən hava hücumundan müdafiə sistemləri və zirehli texnika tədarük edəcəyini açıqladı. Bununla paralel olaraq ABŞ Ermənistanın təhlükəsizlik qüvvələrinə dəstək məqsədilə təxminən 24 milyon dollar vəsait ayırdı. Ermənistan eyni zamanda Hindistanla əlaqələrini dərinləşdirir və artilleriya sistemləri ilə sursatların tədarükünə dair müqavilələr imzalayıb.

Gürcüstan rəsmi şəkildə NATO və Aİ-yə üzv olmaq kursunu bəyan etsə də, əslində bu proses dondurulmuş vəziyyətdədir. Baş nazir İrakli Qaribaşvilinin hökuməti Rusiya və Qərbin maraqları arasında balans saxlamağa çalışır ki, bu da ölkənin potensial münaqişəyə cəlb olunmaması üçün əsas strategiyadır.

Ankarada baş tutan son məsləhətləşmələr Azərbaycan və Türkiyə Prezidentləri arasında regional siyasətin formalaşmasında vacib elementə çevrildi. Görüşdə tərəflər hərbi-texniki əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi, Zəngəzur nəqliyyat dəhlizi kimi böyük infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi və Aİ-nin regionda artan aktivliyi fonunda regional təhlükəsizlik məsələlərini müzakirə etdilər.

Proqnozlara gəldikdə, Azərbaycan və Gürcüstanın Avropa hərbi blokunun yaradılması ilə bağlı təşəbbüslərə maraq göstərəcəyi inandırıcı deyil.

Çünki belə bir addımın praktiki faydası demək olar ki, sıfıra bərabər olmaqla yanaşı, Türkiyə və Rusiya ilə münasibətlərdə gərəksiz suallar yarada bilər.

Digər tərəfdən, Ermənistanın müdafiə sahəsində Aİ ilə əməkdaşlığı dərinləşdirməyə çalışacağı ehtimalı yüksəkdir. Bununla belə, Ermənistanın iqtisadi zəifliyi, kadr çatışmazlığı və Rusiya ilə hərbi-texniki asılılığı bu prosesin real imkanlarını xeyli məhdudlaşdırır.

Geosiyasi vəziyyətin gərginləşdiyi və Avropanın özünə yönəlmiş təhlükələrin artdığı şəraitdə Aİ Cənubi Qafqazda sabitliyi təmin etmək imkanına malik olmaya bilər, xüsusilə də Türkiyə, Rusiya və İran kimi əsas oyunçuların maraqları nəzərə alınmasa.

Kollektiv Qərb bunu əsla unutmamalıdır.

Elçin Alıoğlu
TREND